ਸਿੱਖਿਆ ਮੰਤਰਾਲੇ ਵੱਲੋਂ ਰਾਜ ਸਭਾ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅੰਕੜਿਆਂ ਮੁਤਾਬਿਕ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਿਰਮੌਰ ਤਕਨੀਕੀ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾਨ (ਆਈਆਈਟੀਜ਼) ਵਿਚ 2018 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤੱਕ 33 ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਕੀ ਇਹ ਅੰਕੜਾ ਸਾਡੀ ਬਾਕਮਾਲ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਅੰਦਰ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦਾ ਬੋਝ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਾ ਕਰ ਸਕਣ ਵਾਲੇ ਕੁਝ ਕੁ ‘ਕਮਜ਼ੋਰ’ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਅਸਮੱਰਥਾ ਜ਼ਾਹਿਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਇਹ ਮੈਰਿਟੋਕ੍ਰੇਸੀ ਦਾ ਸਿਤਮ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਿਹਤਰੀਨ ਸਿੱਖਿਆ ਅਦਾਰਿਆਂ ਦੀ ਜ਼ਹਿਨੀਅਤ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਪਲੀਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਗਹਿਰਾਈ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਇਸ ਸੰਕਟ ਦੀ ਥਾਹ ਪਾਉਣ ਦਾ ਸਾਹਸ ਜੁਟਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ?
ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਹ ਸਹੀ ਸਮਾਂ ਹੈ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਇਹ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁੁਰੂ ਕਰ ਦੇਈਏ ਕਿ ਆਈਆਈਟੀਜ਼ ਜਿਹੇ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾਨ ਵਿਚਲੇ ਜਿਸ ਮੈਰਿਟੋਕ੍ਰੇਸੀ ਦੇ ਮੱਠ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਾਂ ਉਹ ਸੜ੍ਹਾਂਦ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇਹ ਹਿੰਸਾ ਫੈਲਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਮਨੁੱਖੀ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕੁੰਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਹੈਵਾਨੀ ਬਿਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਜਗਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਜ਼ਰਾ ਖ਼ਿਆਲ ਕਰੋ ਕਿ ਆਈਆਈਟੀ ਜੇਈਈ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ’ਚੋਂ ਪਾਸ ਹੋਣ ਲਈ ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਸਕੂਲ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਕੋਚਿੰਗ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਮਕੈਨਕੀ ਅੱਲਮ-ਗੱਲਮ ਵੇਚਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬੱਚੇ ’ਤੇ ਆਪਣੀ ਮੈਰਿਟ ਸਿੱਧ ਕਰਨ ਅਤੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੀਆਂ ਖ਼ੁਆਹਿਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਨ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਦਬਾਓ ਅਤੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਨਾਕਾਮ ਹੋਣ ਦੀ ਘਬਰਾਹਟ ਜਾਂ ਖੌਫ਼ - ਬਹੁ-ਪ੍ਰਚਾਰਿਤ ਆਈਆਈਟੀਜ਼ ਵੱਲ ਜਾਂਦਾ ਰਾਹ ਧੁਰ ਅੰਦਰ ਤੱਕ ਹਿੰਸਕ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਵਿਸ਼ੈਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ’ਚੋਂ ਕੋਈ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਜਾਂ ਰਚਨਾਤਮਕ ਆਨੰਦ ਹਾਸਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਫਿਰ ਇਹ ਮਿੱਥ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਕੇਰਾਂ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਕਵਾਇਦ ’ਚੋਂ ਲੰਘ ਕੇ ਕਿਸੇ ਆਈਆਈਟੀ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਗਏ ਤਾਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ‘ਸੈਟਲ’ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ ਪਰ ਜਲਦੀ ਹੀ ਇਹ ਮਿੱਥ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ ਜਦੋਂ ਆਖ਼ਰਕਾਰ ਤੁਸੀਂ ਆਈਆਈਟੀ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਉਸ ਸਮਾਜਿਕ ਡਾਰਵਿਨਵਾਦ ਜਾਂ ਅਤਿ ਦੀ ਮੁਕਾਬਲੇਬਾਜ਼ੀ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਇਹ ਹਮਲਾਵਰ ਖਬਤ ਕੋਈ ਹੋਰ ਰੂਪ ਧਾਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਫਿਰ ‘ਟੌਪਰ’ ਬਣਨ ਦਾ ਭੂਤ ਸਵਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਲਗਾਤਾਰ ਚੰਗੀ ਅਕਾਦਮਿਕ ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰਾਂ ਦੀ ਤਸੱਲੀ ਕਰਾਉਣ ਦਾ ਨਿਰੰਤਰ ਦਬਾਓ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉਪਰ, ਪਲੇਸਮੈਂਟਾਂ ਅਤੇ ਤਨਖਾਹ ਪੈਕੇਜਾਂ ਦੇ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਮਾਪੀ ਜਾਂਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਲਈ ਅਮੁੱਕ ਦੌੜ ਚਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਜੀ ਹਾਂ, ਇਹ ਬਿਲਕੁਲ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਰਗਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਮੈਰਿਟੋਕ੍ਰੇਸੀ ਸਿਆਸੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸੰਵੇਦਨਹੀਣ, ਸੁਹਜ ਪੱਖੋਂ ਨੀਰਸ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਖਸਤਾਹਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇਕ ‘ਸਫ਼ਲ ਯੋਧੇ’ ਵਜੋਂ ਸਾਬਿਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਨਾਕਾਮ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸ਼ਰਮਿੰਦਗੀ ਤੇ ਪਛਤਾਵੇ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਢੋਹਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਤੁਸੀਂ ਪ੍ਰੋਫੈਸ਼ਨਲ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਲਈ ਆਈਆਈਟੀ ਬੰਬਈ ਦੇ ਇਕ ਦਲਿਤ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦਰਸ਼ਨ ਸੋਲੰਕੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਕ ਕੇਸ ਸਟੱਡੀ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹੋ ਜਿਸ ਦੀ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਦੀ ‘ਬ੍ਰੇਕਿੰਗ ਨਿਊਜ਼’ ਆਈ ਸੀ, ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਹੋਸਟਲ ਦੀ ਅੱਠਵੀਂ ਮੰਜ਼ਿਲ ਤੋਂ ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਪ੍ਰਬੀਨਤਾ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਇੰਜਨੀਅਰਾਂ ਅਤੇ ਟੈਕਨੋ-ਮੈਨੇਜਰਾਂ ਦਾ ਫੈਕਟਰੀ ਵਾਂਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਉਸ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਨੂੰ ਬਚਾ ਕੇ ਰੱਖਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਕਰੁਣਾ ਤੇ ਸੰਚਾਰ, ਦੋਸਤੀ ਤੇ ਸੰਵਾਦ ਜਾਂ ਰਚਨਾਤਮਿਕਤਾ ਤੇ ਫਰਾਖ਼ਦਿਲੀ ਜਿਹੇ ਗੁਣ ਧਾਰਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।
      ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸੰਸਥਾਗਤ ਜਾਤੀ ਦਰਜਾਬੰਦੀ ’ਚ ਸਮਾਈ ਇਹ ਜਿਸਮਾਨੀ ਜਾਂ ਸੰਕੇਤਕ ਹਿੰਸਾ ਵਾਰ ਵਾਰ ਸਿਰ ਚੁੱਕਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਸਿਤਮ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਆਈਆਈਟੀਜ਼ ਵਰਗੇ ਕੇਂਦਰ ਜੋ ਵਿਗਿਆਨਕ ਮਿਜਾਜ਼ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਣ ਅਤੇ ਨਵਉਦਾਰਵਾਦੀ ਟੈਕਨੋ-ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਮੰਡੀ ਲਈ ਹੁਨਰਮੰਦ ਕਿਰਤ ਸ਼ਕਤੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸਿਰਜੇ ਗਏ ਸਨ, ਉਹ ਵੀ ਇਸ ਹਿੰਸਾ ਤੋਂ ਅਛੂਤੇ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕੇ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਅਲੱਗ ਥਲੱਗ, ਅਪਮਾਨਿਤ ਜਾਂ ਦਾਗ਼ੀ ਕਰਦੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਅਖੌਤੀ ਉੱਚ ਜਾਤੀਆਂ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਆਏ ਹੁੰਦੇ। ਦਰਅਸਲ, ਜਿਸ ਮੈਰਿਟੋਕ੍ਰੇਸੀ ਦੇ ਮੱਠ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਅਸੀਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਜਾਤੀ ਨਿਰਲੇਪ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਇਹ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿਰਲੇਪਤਾ ਨੂੰ ਸਲਾਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਇਕ ਮਿੱਥ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਧੁਰ ਅੰਦਰੋਂ ਹੀ ਉਸ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪੂੰਜੀ ਵੱਲ ਉਲਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਉੱਚ ਜਾਤੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਕਾਮਨਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ - ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਿੱਖਿਆ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਸਮਾਜਿਕ ਨੈੱਟਵਰਕਿੰਗ ਅਤੇ ਸਾਇੰਸ ਤੇ ਗਣਿਤ ਵਿਚ ਢੁਕਵੀਂ ਸਿੱਖਿਆ ਸਮੱਗਰੀ ਨਾਲ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਹੋਵੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਹੈ ਕਿ ਗੁਣੀ ਹੋਣਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਮ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਕਥਿਤ ਨੀਵੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇੰਝ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਲਾਇਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਤੇ ਤਰਸ ਦੇ ਪਾਤਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਇੱਕਾ ਦੁੱਕਾ ਨੂੰ ਸਹਿਣ ਤਾਂ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਿਕਾਰਤ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਹੀ ਦੇਖਿਆ ਪਰਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਸਲਨ, ਕਲਾਸਰੂਮ, ਹੋਸਟਲ ਅਤੇ ਕੰਟੀਨ ਵਿਚ ਦਰਸ਼ਨ ਸੋਲੰਕੀ ਵਰਗੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਤੋਂ ਅਕਸਰ ਧੜੱਲੇ ਨਾਲ ਪੁੱਛਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ: ‘ਆਈਆਈਟੀ-ਜੇਈਈ ਵਿਚ ਤੁਹਾਡੀ ਰੈਂਕਿੰਗ ਕੀ ਹੈ?’ ਰਾਖਵੇਂ ਵਰਗ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਘਟੀਆਪਣ ਜਾਂ ਅਣਚਾਹੇ ਹੋਣ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਨਸਲਵਾਦ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਗੰਭੀਰ ਅਧਿਐਨਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਖੁਲਾਸਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਆਈਆਈਟੀਜ਼ ਅੰਦਰ ਵੀ ਇਹ ਦੋ ਜਗਤ ਮੌਜੂਦ ਹਨ ਅਤੇ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਨੋਟਾਂ ਤੋਂ ਸੰਵਾਦਹੀਣਤਾ ਦੀਆਂ ਦਿਲਕੰਬਾਊ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਪਤਾ ਚੱਲਿਆ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ, ਜਦੋਂ ਅੰਬੇਡਕਰ ਪੇਰੀਆਰ ਸਟੱਡੀ ਸਰਕਲ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਕੁਝ ਸਿਆਸੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਚੇਤੰਨ ਆਈਆਈਟੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸਾਨੂੰ ਐੱਸਸੀ/ਐੱਸਟੀ/ ਓਬੀਸੀ/ ਘੱਟਗਿਣਤੀ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦੇ ਵਿਤਕਰੇ ਦਾ ਚੇਤਾ ਕਰਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਅਕਾਦਮਿਕ ਨੌਕਰਸ਼ਾਹੀ ਮੈਰਿਟੋਕ੍ਰੇਸੀ ਦੇ ਤਰਕ ਗਿਣਾ ਕੇ ਜਾਤੀਵਾਦੀ ਹਰਬਿਆਂ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਛੁਪਾਉਣ ਦੇ ਯਤਨ ਕਰਦੀ ਦਿਸਦੀ ਹੈ।
ਮੈਰਿਟੋਕ੍ਰੇਸੀ ਦੇ ਇਸ ਤਰਕ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਖਰੇਵੇਂ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਬਦਲਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ। ਸਤਾਏ ਹੋਏ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਗਹਿਗੱਚ ਅਕਾਦਮਿਕ ਤਣਾਓ ਜਾਂ ਸੰਕੇਤਕ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਹੋਰ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕਰਨ ਦੇ ਨੁਸਖੇ ਵਖਾਨਣ ਲਈ ਕੁਝ ਕੌਂਸਲਰ ਜਾਂ ਦਿਲਕਸ਼ ਮੋਟੀਵੇਸ਼ਨ ਵਕਤਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨ ਦੇ ਰਵਾਇਤੀ ਸਰਕਾਰੀ/ਨੌਕਰਸ਼ਾਹ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਦਾ ਕੋਈ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਮੇਲੇ ਕਰਾਉਣ ਜਾਂ ਕਦੇ ਸਪਿਕ ਮੈਕੇਅ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਜਾਂ ਯੋਗਾ ਕਲਾਸਾਂ ਨਾਲ ਇਹ ਜ਼ਖ਼ਮ ਨਹੀਂ ਭਰ ਸਕਦੇ। ਮੈਂਟਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਧਿਆਪਕ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਅਫ਼ਸੋਸ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਧਿਆਪਨ ਬਰਾਦਰੀ ਦਾ ਇਕ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਆਪਣੇ ਮਨ ਮਸਤਕ ’ਤੇ ਜਾਤੀਵਾਦੀ ਚੇਤਨਾ ਅਤੇ ਬੌਧਿਕ ਗੁਮਾਨ ਦਾ ਬੋਝ ਚੁੱਕੀ ਫਿਰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਕੋਈ ਅਣਹੋਣੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਿ ਅਕਸਰ ਕਲਾਸਰੂਮ ਹੀ ਉਹ ਹਿੰਸਾਗਾਹ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਰਾਖਵੇਂ ਵਰਗਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਦਰਜਾਬੰਦ ਕਰ ਕੇ ਅਤੇ ਮੌਜੂ ਉਡਾ ਕੇ ਬੌਧਿਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤਕਨੀਕੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਕਰੁਣਾ ਭਾਵ ਅਤੇ ਸੁਣਨ ਦਾ ਸੁਹਜ ਖੰਭ ਲਾ ਕੇ ਉੱਡਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਤਪਾਦਕਤਾ, ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਅਤੇ ਅਕਾਦਮਿਕ ਪ੍ਰਬੀਨਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕੁਝ ਛਿੱਲੜ ਬਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਹਿਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਕੈਨੀਕਲ ਅਤੇ ਅਮਾਨਵੀ ਬਣਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਟਿਊਟੋਰੀਅਲਾਂ, ਅਸਾਈਨਮੈਂਟਾਂ, ਪ੍ਰਾਜੈਕਟਾਂ, ਟੈਸਟਾਂ ਤੇ ਗ੍ਰੇਡਾਂ ਦਾ ਅਮੁੱਕ ਚੱਕਰ ਗਿੜਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਹਾਲਾਤ ਵਿਚ ‘ਸਫ਼ਲ’ ਆਈਆਈਟੀਅਨਾਂ (ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਅਭਿਲਾਸ਼ੀ ਜਮਾਤ ਕਹਿ ਕੇ ਬਹੁਤ ਚਮ੍ਹਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਨੂੰ ਇਸ ਚੂਹਾ ਦੌੜ ’ਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਜ਼ਮੀਨ ’ਤੇ ਪੈਰ ਪਾਉਣ, ਅੱਖਾਂ ਖੋਲ੍ਹਣ, ਨਿਮਰਤਾ ਦੇ ਕੁਝ ਸਬਕ ਸਿਖਾਉਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ ਸਾਰਥਿਕ ਜੀਵਨ ਜਿਊਣ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਜਗਾਉਣਾ ਸੌਖਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਹੈ।
* ਲੇਖਕ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਹੈ।

ਹਾਲਾਤ ਬਾਰੇ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਣ ਵਾਲੀ ਪੜ੍ਹਨ-ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦੀ ਕਵਾਇਦ ਸੱਤਾ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਦੀ ਚੀਰ ਫਾੜ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਬਰ ਅਤੇ ਅਨਿਆਂ ਨੂੰ ਘੋਖਦੀ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਦੀ ਰਵਾਇਤ ਅਤੇ ਸੁਣਨ ਦੇ ਸੁਹਜ ਨੂੰ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਵਾਇਦ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਬਾਜ਼ਾਰਮੁਖੀ ਤਕਨੀਕੀ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ੈਅ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰ ਕੇ ਦੇਖਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਾਗਰੂਕ/ਜਮਹੂਰੀ ਸਮਾਜ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਜੂਝਦੀ ਹੈ। ਬਹਰਹਾਲ, ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਫੈਲੀ ਵਿਸ਼ੈਲੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੀ ਦੁਰਗੰਧ ਵਿਚ ਮਾਯੂਸ ਹੋਏ ਸਾਡੇ ’ਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਧਿਆਪਕ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਧਿਆਪਨ ਦੀ ਇਸ ਕਲਾ ਨੂੰ ਸਲਾਹੁਣ ਜਾਂ ਅਮਲ ਵਿਚ ਲਿਆਉਣ ਤੋਂ ਟਾਲਾ ਵੱਟ ਲੈਂਦੇ ਹਨ।
       ਇਸ ਮਸਲੇ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਓ ਇਕ ਸਿੱਧ-ਪੱਧਰੇ ਤੱਥ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰੀਏ: ਜੇ ਮਨ ਮਸਤਕ ’ਤੇ ਡਰ ਹਾਵੀ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਸਾਡੀ ਜ਼ਬਾਨ ਨੂੰ ਤਾਲਾ ਵੱਜ ਗਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਅਰਥਭਰਪੂਰ ਪੜ੍ਹਾਈ ਲਿਖਾਈ ਸੰਭਵ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਦਰਅਸਲ, ਸਾਡੇ ਦੁਆਲੇ ਪਸਰੀ ਵਿਸ਼ੈਲੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਮਾਹੌਲ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਥਾਪਤੀ ਦੇ ਤਰਕ ’ਤੇ ਕਿੰਤੂ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਆਲੋਚਕ ਜ਼ਬਾਨ ਨੂੰ ਦਬਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਕਵਾਇਦ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਰਤਾਰੇ ਇਹ ਹਨ : ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸਰਬਰਾਹ ਨੂੰ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਮਸੀਹਾ ਬਣਾ ਦੇਣਾ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਸਵਾਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਉਸ ਦੀ ਹਰ ਕਾਰਵਾਈ, ਤਕਰੀਰ ਜਾਂ ਨੀਤੀ ਨੂੰ ਲੋਕਪ੍ਰਿਅਤਾ ਅਤੇ ਚੁਣਾਵੀ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦੇ ਤਰਕ ਤੋਂ ਜਾਇਜ਼ ਠਹਿਰਾਉਣਾ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ਭਗਤਾਂ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ਧ੍ਰੋਹੀਆਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਸਫ਼ਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਦੇਣਾ।
ਇਹ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਸਿਆਸੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਕਾਦਮਿਕ ਨੌਕਰਸ਼ਾਹਾਂ ਜ਼ਰੀਏ ਸਾਡੇ ਕੈਂਪਸਾਂ ਅਤੇ ਕਲਾਸਰੂਮਾਂ ’ਚ ਛਾ ਗਈ ਹੈ ਇਸ ਨੇ ਕਿੰਤੂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਧਿਆਪਨ ਦੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਛਲਣੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਵਾਲਾਂ, ਵਿਚਾਰ ਚਰਚਾ ਤੇ ਸੰਵਾਦ ਜ਼ਰੀਏ ਸਿੱਖਣਾ ਤੇ ਭਾਰਮੁਕਤ ਹੋਣਾ ਔਖਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਖ਼ਤਰੇ ਦੀ ਸ਼ਿੱਦਤ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਓ : ਜੇ ਕੋਈ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਜਾਂ ਅਧਿਆਪਕ 2002 ਵਿਚ ਹੋਏ ਗੁਜਰਾਤ ਦੰਗਿਆਂ ’ਤੇ ਬੀਬੀਸੀ ਦੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਦੇਖਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਕਰੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਮੁਅੱਤਲ ਜਾਂ ਬਰਤਰਫ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਮੌਜੂਦਾ ਸਰਕਾਰ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਨਾਖੁਸ਼ੀ ਜਤਾਉਣ ਲਈ ਕੋਈ ਪੋਸਟਰ ਲਾਉਂਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਕੇਸ (ਐਫ਼ਆਈਆਰ) ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜੇ ਤੁਹਾਡੀ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਨਾਲ ਧਾਰਮਿਕ ਬੁਨਿਆਦਪ੍ਰਸਤੀ /ਮੂਲਵਾਦ (Fundamentalism) ਦੀ ਅੱਗ ਨਾਲ ਖੇਡਣ ਵਾਲੇ ਅੰਧ-ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀਆਂ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ‘ਜ਼ਖ਼ਮੀ’ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜੇਲ੍ਹ ਭੇਜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਫਿਰ ਸੰਵਾਦ ਅਤੇ ਸੁਣਨ ਦੇ ਸੁਹਜ ਨੂੰ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਦੇਣ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਕਠਿਨ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਣ ਦਾ ਜੇਰਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸਭਿਆਚਾਰ ਕਿਵੇਂ ਸਿਰਜਿਆ ਜਾਵੇਗਾ? ਤੱਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਨਿਰੰਕੁਸ਼ਪੁਣੇ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਚੋਣਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਬਹੁਮਤ ਦੀ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਦਾ ਮੱਠ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਲਕੀਰ ਦੇ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਜਾਂ ਬੇਅਕਲ ਖ਼ਪਤਕਾਰਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੰਡੀ ਮੂਲਵਾਦ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਕੱਟੜਪੁਣਾ ਨਾਲੋ-ਨਾਲ ਚੱਲਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿੰਤੂ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਲਿਖਾਈ ਦੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰਨ ਦੇ ਤੁੱਲ ਹੈ।
     ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਕਿੰਤੂ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਪੜ੍ਹਾਈ-ਲਿਖਾਈ ਲਈ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦਿਮਾਗੀ/ਬੌਧਿਕ ਖ਼ੂਬੀ ਦਰਕਾਰ ਹੈ, ਉਹ ਹੈ ਰਾਜਨੀਤੀ, ਸਭਿਆਚਾਰ, ਧਰਮ ਜਾਂ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮੁੱਦੇ ਦੀ ਚੌਕਸੀ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਸਪੱਸ਼ਟਤਾ ਨਾਲ ਘੋਖ ਕਰਨਾ, ਅਜਿਹੀ ਘੋਖ ਕਰਨ ਲਈ ਧੀਰਜ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨਾ। ਸੁਲਝੇ ਹੋਏ ਬਹਿਸ ਮੁਬਾਹਿਸੇ ਤੇ ਸੰਵਾਦ ਜ਼ਰੀਏ ਆਪਣੀ ਪੁਜ਼ੀਸ਼ਨ ਵਿਚ ਸੋਧ ਜਾਂ ਫੇਰਬਦਲ ਕਰਨ ਦੀ ਦਲੇਰੀ। ਵਿਸ਼ੈਲੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦਾ ਖਾਸਾ ਹੀ ਬੜਬੋਲਾਪਣ, ਸ਼ੋਰ ਸ਼ਰਾਬਾ ਅਤੇ ਗਾਲੀ ਗਲੋਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਪੇਗੰਡਾ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਅਤੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰਤਾ ਨਾਲ ਇਸ ਦੀ ਧਾਰ ਤਿੱਖੀ ਹੁੰਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦਾ ਵਿਰੋਧੀ ਬਣਾਉਣ ’ਤੇ ਤੁਲੇ ਕਿਸੇ ਸ਼ੋਰਪਾਊ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਐਂਕਰ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਮੁੱਖ ਉਸਤਾਦ ਧਾਰ ਲੈਂਦੇ ਹੋ ਜਾਂ ਤੁਸੀਂ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੇ ਰੰਗਾਂ ਦੇ ਸਿਆਸੀ ਤਰਜਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬੇਸ਼ਰਮੀ ਨਾਲ ਝੂਠ ਫੈਲਾਉਂਦੇ ਦੇਖਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋ ਅਤੇ ਜੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ’ਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰੇ ਜਾਂਦੇ ਗ਼ੈਰ-ਜ਼ਿੰਮੇਵਰਾਨਾ ਤੇ ਭੜਕਾਊ ਸੰਦੇਸ਼ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੋਫ਼ਤ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਤੱਥਾਂ ਦੀ ਪੁਣਛਾਣ ਕਰਨ, ਸਪੱਸ਼ਟਤਾ ਤੇ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸੋਚਣਾ ਅਤੇ ਇਕ ਜਾਗਰੂਕ ਰਾਇ ਬਣਾਉਣਾ ਕਿਵੇਂ ਸੰਭਵ ਹੈ?
      ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਆਓ ਇਕ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਦੇ ਹਾਂ : ਕੀ ਰਾਹੁਲ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਕੈਂਬਰਿਜ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿਚ ਦਿੱਤੇ ਆਪਣੇ ਭਾਸ਼ਨ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਵਾਕਈ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਦਖ਼ਲ ਦੀ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਸੀ? ਜਾਂ ਸਾਡੇ ਲੋਕਤੰਤਰ ਲਈ ਵਧਦੇ ਖ਼ਤਰੇ ਦੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸਮੱਸਿਆ ’ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਉਸ ਨੇ ਹਾਜ਼ਰੀਨ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਇਸ ਬਾਰੇ ਸੁਚੇਤ ਹੋਣ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਹੀ ਕੀਤੀ ਸੀ? ਤੁਸੀਂ ਤੱਥਾਂ ਦੀ ਤਸਦੀਕ ਤਦ ਹੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਾਲ ਤਦ ਹੀ ਜਵਾਬ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹੋ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਵਾਇਰਲ ਵੀਡੀਓਜ਼, ਤਿੱਖੀਆਂ ਪ੍ਰੈੱਸ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸਾਂ, ਚਟਕਾਰੇਦਾਰ ਟਵਿੱਟਰ ਸੰਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਦੇਖਣ ਦੀ ਜ਼ਹਿਮਤ ਕਰੋਗੇ ਅਤੇ ਰਾਹੁਲ ਦੇ ਲੰਮੇ ਭਾਸ਼ਨ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣੋਗੇ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਹਿਰਾਈ ਨਾਲ ਸੁਣਨ ਅਤੇ ਸੁਚੇਤ ਹੋ ਕੇ ਸੋਚਣ ਨਾਲ ਹੀ ਤੁਸੀਂ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਲਲਿਤ ਮੋਦੀ ਜਾਂ ਨੀਰਵ ਮੋਦੀ ਦੇ ਆਲੋਚਕ ਹੋ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਹਰਗਿਜ਼ ਇਹ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਪਿੱਛੇ ‘ਮੋਦੀ’ ਲੱਗਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਸਭ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰੀ ਹਨ। ਠੀਕ ਇਵੇਂ ਹੀ ਹਰੇਕ ਗਾਂਧੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਸਾਵਰਕਰ ਕੱਟੜ ਹਿੰਦੂਤਵ ਦਾ ਪੈਰੋਕਾਰ ਹੋਵੇ। ਸੋਚੋ ਕਿ ਵਿਸ਼ੈਲੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਝੂਠੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਨੇ ਸਾਡੀ ਸਮੂਹਿਕ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਘਾਣ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿਚ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹ ਖੁਦਪ੍ਰਸਤ ਹਾਕਮ ਕਿੰਤੂ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਲਿਖਾਈ ਦਾ ਘਾਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ।
      ਤੇ ਆਖ਼ਰੀ ਗੱਲ ਇਹ ਕਿ ਕਿੰਤੂ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਲਿਖਾਈ ਉਮੀਦ ਦਾ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਂਝ, ਜਿਵੇਂ ਜ਼ਹਿਰੀਲਾ ਸਿਆਸੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਸਾਡੇ ਬੱਚਿਆਂ ਤੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸੁਪਨੇ ਲੈਣ ਦੀ ਥਾਂ ਸਨਕੀ ਤੇ ਨਿਰ੍ਹੇ ਵਿਹਾਰਕਵਾਦੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਉਮੀਦ ਵੀ ਘਟਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਜ਼ਰਾ ਸੋਚੋ ਕਿ ਅਜਿਹੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਦਾ ਕੀ ਮਤਲਬ ਹੋਵੇਗਾ ਜਿੱਥੇ ਸਾਡੇ ਸਿਆਸੀ ਆਕਾਵਾਂ, ਮੰਤਰੀਆਂ ਤੇ ਦਮਗਜ਼ੇਬਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਭੱਦੇ ਤੇ ਗੰਦੇ ਲਫ਼ਜ਼ ਵਰਤਣ ਵਿਚ ਰੱਤੀ ਭਰ ਗੁਰੇਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਕੀ ਅਸੀਂ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਨਫ਼ਰਤੀ ਭਾਸ਼ਣਾਂ ਜਿਵੇਂ ‘ਯੇ ਕਾਂਗਰਸ ਕੀ ਕੌਨ ਸੀ ਵਿਧਵਾ ਥੀ, ਜਿਸਕੇ ਖਾਤੇ ਮੇਂ ਰੁਪਿਆ ਜਾਤਾ ਥਾ’, ‘ਗੋਲੀ ਮਾਰੋ ਸਾਲੋਂ ਕੋ’, ਜਾਂ ‘ ਆਪਨੇ ਕਭੀ ਦੇਖਾ ਹੈ 50 ਕਰੋੜ ਕਾ ਗਰਲਫ੍ਰੈਂਡ’, ਨੂੰ ਆਮ ਚਲਨ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਾਂ? ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਅਸ਼ਲੀਲ ਭਾਸ਼ਾ ਸਾਡੇ ਹਰੇਕ ਗਲੀ ਕੋਨੇ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਗਈ ਹੈ, ਅਤੇ ਸਿਤਮ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਕੋਈ ਜਨਤਕ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਸ਼ਾਲੀਨਤਾ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ‘ਜਨਾਨੜਾ’ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ, ਧਾਰਮਿਕ ਬੁਨਿਆਦਪ੍ਰਸਤੀ/ਮੂਲਵਾਦ ਅਤੇ ਧੜਵੈਲਪੁਣੇ ਅੱਗੇ ਨਤਮਸਤਕ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਏ ਹਾਂ। ਕੀ ਅਸੀਂ ਸੱਭਿਅਕ ਭਾਸ਼ਾ ਜਾਂ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰਾਨਾ ਅਤੇ ਬੌਧਿਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸੁਚੱਜੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਮੁੜ ਹਾਸਿਲ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ?
     ਵਾਕਈ, ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਔਖੇ ਸਮਿਆਂ ’ਚੋਂ ਲੰਘ ਰਹੇ ਹਾਂ ਪਰ ਫਿਰ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਤਬਦੀਲੀ ਦੀ ਵਾਹਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਕਾਰਗਰ ਹੋਣ ਵਿਚ ਯਕੀਨ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ, ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕਰਨੀ ਪੈਣੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਅਤੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨਾਲ ਰਲ-ਮਿਲ ਕੇ ਇਸ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਸਿੰਜਣਾ ਪਵੇਗਾ ਜਿਸ ਵਿਚ ਪਿਆਰ, ਵਿਰੋਧ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤਬਦੀਲੀ ਦਾ ਸ਼ਾਸਤਰ ਛੁਪਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਲੇਖਕ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਹੈ।

ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਉਚੇਰੀ ਵਿੱਦਿਆ ਅਤੇ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਡਾਕਟਰੀ ਤੇ ਇੰਜਨੀਅਰਿੰਗ ਦੇ ਪੇਸ਼ੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਅਦਾਰਿਆਂ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦਾ ਕੋਚਿੰਗ ਸੈਂਟਰਾਂ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਨਾ ਸਮੂਹਿਕ ਵਰਤਾਰਾ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਮੱਧਵਰਗੀ ਜਮਾਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਉਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਡਾਕਟਰ ਜਾਂ ਇੰਜਨੀਅਰ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਵਿਕਲਪ ਨਹੀਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤਕ ਇਸ ਲਈ ਸਹੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਹੋਰ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੀ ਵੱਡੀ ਕਮੀ ਹੈ। ਸਮਾਜ ਵਜੋਂ ਅਸੀਂ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੇ ਕਿ ਇਹ ਸਿਸਟਮ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਬਿਮਾਰ ਹੈ। ਮੱਧਵਰਗੀ ਜਮਾਤ ਦੁਆਰਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤੇ ਇਸ ਵਰਤਾਰੇ ਕਾਰਨ ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕਤਾ ਤੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਵਾਂਝੇ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹ ਮਹਾਮਾਰੀ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਇਸ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਰਹੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਇਸੇ ਰਾਹੀਂ ਸਫ਼ਲਤਾ ਲੱਭ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਮੱਧਵਰਗ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਹੀ ਉਸ ਦਾ ਸਰਾਪ ਹੈ।
ਦੇਸ਼ ਦੇ ਉਚੇਰੇ ਵਿੱਦਿਅਕ ਅਦਾਰਿਆਂ ਵਿਚ ਦਾਖਲੇ ਲਈ ਕਰਾਏ ਜਾਂਦੇ ਮੁਕਾਬਲਾ-ਇਮਤਿਹਾਨਾਂ ਵਿਚ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦਿਵਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਕੋਟਾ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਨੌਜਵਾਨ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀਆਂ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀਆਂ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਵਰਤਾਰਾ ਹੁਣ ਆਮ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਭ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਹਿਜ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਵੀਕਾਰ ਵੀ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਭਾਵੇਂ ਕਿੰਨੀ ਵੀ ਮਾਨਸਿਕ ਪੀੜ ਤੇ ਸਦਮੇ ’ਚੋਂ ਲੰਘਣ ਪਰ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕੋਟਾ ਭੇਜਣਾ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦੇ ਰਹਾਂਗੇ ਕਿ ਜਿੰਨੀ ਦੇਰ ਤੱਕ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ’ਚੋਂ ਕੋਈ ਦਾਖ਼ਲਾ ਟੈਸਟ ਪਾਸ ਕਰ ਕੇ ਡਾਕਟਰ ਜਾਂ ਕੰਪਿਊਟਰ ਇੰਜਨੀਅਰ ਬਣਨ ਵਿਚ ਸਫ਼ਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦੇ, ਓਨਾ ਚਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਕੋਈ ਮਾਅਨਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜਾਂ ਫਿਰ ਸਾਡੇ ’ਚੋਂ ਕੁਝ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਤਣਾਅ ਘਟਾਉਣ ਲਈ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਾਊਂਸਲਿੰਗ ਦੀਆਂ ਫਰਿਆਦਾਂ ਕਰਨਗੇ, ਹੋਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੋਟੀਵੇਸ਼ਨਲ ਵਕਤਾਵਾਂ ਤੇ ਕੂੰਜੀ ਗਾਈਡਾਂ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਾਉਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਨਗੇ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ (ਨੌਜਵਾਨ) ਸਮਾਜਿਕ ਡਾਰਵਿਨਵਾਦ ਦੀ ਇਸ ਖੇਡ ਵਿਚ ਇਕਾਗਰਚਿਤ ਬਣੇ ਰਹਿਣ, ਆਪਣਾ ਦਮ ਖ਼ਮ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖ ਸਕਣ ਅਤੇ ਅੰਤ ਨੂੰ ਇਹ ਦੌੜ ਸਰ ਕਰ ਸਕਣ। ਉਂਝ, ਇਸ ਗੱਲ ਦੇ ਆਸਾਰ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦੇ ਕਿ ਮਾਪੇ ਤੇ ਅਧਿਆਪਕ ਇਹ ਆਖਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਜੁਟਾ ਸਕਣਗੇ ਕਿ ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਹ ਸਿਸਟਮ ਹੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਬਿਮਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਖੇਡ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਰ ਸ਼ਖ਼ਸ ਦੀ ਅੰਤ ਨੂੰ ਹਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂਕਿ ਦਿਲਕਸ਼ ਪੈਕੇਜ ਸਹਿਤ ਨੌਕਰੀਆਂ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਵੀ ਮਨੋਂ ਫੱਟੜ ਤੇ ਅੰਦਰੋਂ ਖੋਖ਼ਲੇ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਕੀ ਇਸ ਵਰਤਾਰੇ ਦਾ ਕੋਈ ਬਦਲ ਨਹੀਂ?
ਐਸੇ ਵੀ ਮਾਪੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਇਸ ਦਬਾਓ ਥੱਲੇ ਸੰਤਾਪ ਝੱਲ ਰਹੇ ਹਨ। ਫਿਰ ਵੀ ਉਹ ਇਸ ਗੱਲ ਦੇ ਕਾਇਲ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਸਿਸਟਮ ਦਾ ਕੋਈ ਬਦਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕੋਚਿੰਗ ਕੇਂਦਰਾਂ ਦੇ ਮਾਹਿਰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮਹਾਨ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਤੇ ਸਿੱਖਿਆਦਾਨੀਆਂ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਹ ਗੱਲ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਪ੍ਰਚਾਰੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉਲਝਣ ਭਰੇ ਟੈਸਟਾਂ ਵਿਚ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਗਣਿਤ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਹੱਲ ਕਰਨ ਦੇ ਹੁਨਰ ਤੇ ਰਫ਼ਤਾਰ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਤੋਂ ਸਿਵਾਏ ਸਿੱਖਿਆ ਹੋਰ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਫ਼ਲਤਾ, ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਅਤੇ ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਦੀ ਬਾਜ਼ਾਰ-ਮੁਖੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਮੁਤਾਬਿਕ ਸਾਡੇ ’ਚੋਂ ਬਹੁਤੇ ਲੋਕ ਇਸ ਇਕਤਰਫ਼ਾਪੁਣੇ ਦੀ ਹੋਂਦ ’ਤੇ ਕਿੰਤੂ ਕਰਨ ਦੇ ਕਾਬਿਲ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੇ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਖਾਣਾ ਖੁਆ ਕੇ, ਚੰਗੇ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨਾ ਕੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਇਕ ਸਰੋਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਜਿਸ ਦਾ ਟੈਕਨੋ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਜਗਤ ਵੱਲੋਂ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਹਰ ਕੋਈ ਇਹੀ ਸੋਚਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦੇ ਇਸ ਮੰਤਰ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਹੋਰ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਤੇ ਜੇ ਹੈ ਤਾਂ ਨਿਰੀ ਅਸਫ਼ਲਤਾ ਹੈ!
ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ
 ਇਕ ਅਧਿਆਪਕ ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਦਿਮਾਗ਼ੀ ਰੋਗ ਦੇ ਪਾਰਖੂ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਮੈਂ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਅਸਲ ਬਦਲ ਉਹ ਉਤਪਾਦ ਹਨ ਜੋ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਲਿਆਂਦੇ ਜਾਣਗੇ ਤੇ ਹਰ ਕੋਈ ਝਟਪਟ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਬਦਲ ਤਲਾਸ਼ ਕਰਨ ਜਾਂ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਹੋਂਦ ਦੀ ਨਵੀਂ ਲੀਹ ’ਤੇ ਚੱਲਣ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਇਕ ਸਮਾਜਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਲਹਿਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਲਈ ਜੂਝਣਾ ਪਵੇਗਾ ਤਾਂ ਕਿ ਸਾਡੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਨਵਾਂ ਸੰਕਲਪ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕੇ। ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਵਜੋਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਨੂੰ ਅੰਤਰਝਾਤ ਮਾਰਨੀ ਪਵੇਗੀ ਤਾਂ ਕਿ ਰਚਨਾਤਮਿਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਕੂੰਜੀਵਤ ਅਧਿਆਪਨ ਵਿਚ ਸਾਡਾ ਭਰੋਸਾ ਬਹਾਲ ਹੋ ਸਕੇ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਦੋਸਤਾਂ, ਸਾਥੀਆਂ, ਤਬੀਬਾਂ ਅਤੇ ਫਿਰਤੂਆਂ ਦੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ’ਤੇ ਯਕੀਨ ਕਰ ਸਕੀਏ। ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਕਹਿਣ ਦੀ ਜੁਰਅਤ ਜੁਟਾਉਣੀ ਪਵੇਗੀ ਕਿ ਕੋਚਿੰਗ ਸੈਂਟਰ ਵਿਚ ਬੈਠਾ ਕੋਈ ਰਣਨੀਤੀਕਾਰ ਅਸਲ ਵਿਚ ਅਧਿਆਪਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਮੇਰੇ ਕਹਿਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਪਾਓਲੋ ਫ੍ਰੇਅਰ, ਜੌਹਨ ਡੈਵੀ, ਰਾਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਅਤੇ ਜਿਦੂ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਮੂਰਤੀ ਵੱਲੋਂ ਚਿਤਵਿਆ ਅਧਿਆਪਕ ਤਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।
      ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਉਣੀ ਪਵੇਗੀ, ਮਾਪਿਆਂ ਤੇ ਵਡੇਰੇ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਰਾਬਤਾ ਬਣਾਉਣਾ ਪਵੇਗਾ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਆਤਮ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਇਹ ਦਲੀਲ ਰੱਖਣੀ ਪਵੇਗੀ ਕਿ ਕੋਚਿੰਗ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਦੇ ਸਾਮਰਾਜ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਕ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਰੋਧੀ ਸਰਗਰਮੀ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਿਆ ਕੋਈ ਮਹਿਜ਼ ਮੈਡੀਕਲ/ਇੰਜਨੀਅਰਿੰਗ ਕਾਲਜਾਂ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲਾ ਟੈਸਟ ਪਾਸ ਕਰਨ ਦਾ ਨੁਸਖਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਸਗੋਂ ਸਿੱਖਿਆ ਸਾਡੇ ਬੱਚਿਆਂ ਅੰਦਰ ਛੁਪੀਆਂ ਬਹੁਤ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਖ਼ੂਬੀਆਂ ਮਸਲਨ, ਸੋਚਣ ਤੇ ਤਰਕ ਕਰਨ ਦੀ ਬੌਧਿਕ ਖ਼ੂਬੀ, ਮਨੁੱਖੀ ਹੋਂਦ ਦੇ ਅੰਤਰੀਵ ਤੱਕ ਜਾਣ ਦੀ ਕਲਾਤਮਿਕ ਕਲਪਨਾ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਦੇ ਹੁਨਰ, ਸਾਂਭ ਸੰਭਾਲ ਤੇ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਦੇ ਇਖ਼ਲਾਕ ਆਦਿ ਨੂੰ ਸਿੰਜਣ ਤੇ ਬਾਹਰ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਸਮੁੱਚਾ ਅਮਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
       ਅਫ਼ਸੋਸ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਮੂਲ ਅਤੇ ਲਾਜ਼ਮੀ ਆਧਾਰ ਦੀ ਥਾਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਮਾਤਰ ਤਕਨੀਕੀ ਤੇ ਸੰਦਮੂਲਕ ਰੁਝਾਨ ਨੇ ਲੈ ਲਈ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨੂੰ ਬੰਦ ਖਲਾਸੀ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਇਸ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਜੇ ਤਾਈਂ ਆਪਣੀ ਦਿਆਨਤਦਾਰੀ ਖੁਰਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੰਜ ਕਲਾਸਰੂਮਾਂ ਵਿਚਲੀਆਂ ਸਾਡੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ, ਬੱਚਿਆਂ ਤੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰਾ ਅਤੇ ਬੰਦ ਖਲਾਸੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਤੇ ਹਰਕਾਰਿਆਂ ਵਜੋਂ ਸਾਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਮਕਾਨਕੀ ਟੈਸਟਾਂ, ਮਾਪਿਆਂ ਦੀ ਬੇਚੈਨੀ ਅਤੇ ਅਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਲਾਹਾ ਤਕਾ ਕੇ ਮੁਨਾਫ਼ਾ ਕਮਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕੋਚਿੰਗ ਕੇਂਦਰਾਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਮੁਲਾਜ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਤੇ ਉਤਪਾਦਕਦਾ ਦੇ ਤਰਕ ਤਹਿਤ ਉਂਗਲਾਂ ’ਤੇ ਨਚਾਉਣ ਵਾਲੇ ਟੈਕਨੋ-ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਨਾਪਾਕ ਗੱਠਜੋੜ ਤੋਂ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਵਿਚ ਸਹਾਈ ਹੋ ਜਾਵੇ।
ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਫ਼ਰਜ਼
ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਮਾਪਿਆਂ ਵਜੋਂ ਸਾਨੂੰ ਅੰਤਰਝਾਤ ਮਾਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਮਾਪੇ ਬਣਨ ਦਾ ਫ਼ਰਜ਼ ਮਹਿਜ਼ ਕੋਈ ਇਤਫ਼ਾਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮਾਪੇ ਬਣਨ ਲਈ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਮਹਿਜ਼ ਇੰਨੀ ਕੁ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ’ਤੇ ਪੈਸੇ ਖਰਚ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ, ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਟਿਊਟਰਾਂ ਤੇ ਕੋਚਿੰਗ ਕੇਂਦਰਾਂ ਕੋਲ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਆਪਣੇ ਡਰ, ਤੌਖ਼ਲੇ ਅਤੇ ਗੁੱਝੀਆਂ ਖ਼ੁਆਹਿਸ਼ਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਲੱਦ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਣ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਮਾਪੇ ਬਣਨ ਲਈ ਸੁਣਨ ਦੀ ਕਲਾ ਧਾਰਨ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਲਈ ਖਲੂਸ, ਕਰੁਣਾ, ਸੰਵਾਦ ਤੇ ਆਪਸਦਾਰੀ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਤਦ ਹੀ ਸ਼ਾਇਦ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ ਛੁਪੀਆਂ ਖ਼ੂਬੀਆਂ ਤੇ ਰੁਚੀਆਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਤੇ ਉੁਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਵਾਲਾਂ ਤੇ ਜਵਾਬਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਸਕਾਂਗੇ। ਅਫ਼ਸੋਸ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਦਖ਼ਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਜਾਂ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਬੋਰਡ ਜਾਂ ਦਾਖ਼ਲਾ ਪ੍ਰੀਖਿਆਵਾਂ ਵਿਚ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੇ ਅੰਕਾਂ ਦੀ ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਸਮਝ ਬੈਠੇ ਹਾਂ। ਕੀ ਸਾਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਹੈ ਕਿ ਮਾਪੇ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵਿਲੱਖਣ ਅਤੇ ਖ਼ੁਦਮੁਖ਼ਤਾਰ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਦੀ ਥਾਂ 99 ਫ਼ੀਸਦੀ ਅੰਕ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਟੌਪਰਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜਿਣਸਾਂ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਲਈ ਅਸੀਂ ਵੀ ਕਸੂਰਵਾਰ ਹਾਂ।
ਸ਼ਾਇਦ ਸਮਾਂ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇਈਏ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਜਿਸ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦੀ ਪੌੜੀ ’ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਉਣ ਲਈ ਇੰਨੇ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਯਤਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਉਹ ਇਸ ਹਿੰਸਾ, ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਲਿਤਾੜ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਚੂਹਾ ਦੌੜ, ਸਮੂਹਿਕ ਮਾਨਸਿਕ ਪੀੜਾ, ਕੰਮ ਤੋਂ ਉਦਾਸੀਨਤਾ ਵਿਚ ਗ੍ਰਸੀ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਬਦਲ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ। ਅਸੀਂ ਇਹ ਕਦੋਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਾਂਗੇ ਕਿ ਆਪਣਾ ਮਨਭਾਉਂਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਹੋਰ ਕੁਝ ਵੀ ਅਹਿਮ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਜਨਵਰੀ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਇਹ ਲੇਖ ਲਿਖਦੇ ਹੋਏ ਮੈਂ ਸਵਾਮੀ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਅਤੇ ਮੋਹਨਦਾਸ ਕਰਮਚੰਦ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਦਾ ਜਨਮ 12 ਜਨਵਰੀ 1863 ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜਦਕਿ 30 ਜਨਵਰੀ 1948 ਦੇ ਦਿਨ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਉਸ ਸਵਾਮੀ ਅਤੇ ਮਹਾਤਮਾ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਭਾਰਤੀ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੀ ਪਰਵਾਜ਼ ਦੀ ਟੋਹ ਲਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ? ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਜਦੋਂ ਲੜਾਕੂ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦਾ ਜਨੂਨ ਸਿਰ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਸਵਾਲ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਸੰਗਕ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ।
        ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਧਰਮ ਦੇ ਮੁਕਾਮ ਦੇ ਲਿਹਾਜ਼ ਤੋਂ ਭਾਰਤੀ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੇ ਉਸ ਬਹੁਭਾਂਤੇ ਅਤੇ ਟਕਰਾਵੇਂ ਪ੍ਰਵਚਨ ਵਿਚ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂਵਾਦ ਹਮੇਸ਼ਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮੁੱਦਾ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਰਾਜਾ ਰਾਮਮੋਹਨ ਰਾਏ ਅਤੇ ਦਇਆਨੰਦ ਸਰਸਵਤੀ ਜਾਂ ਜੋਤੀਰਾਓ ਫੂਲੇ ਤੇ ਡਾ. ਬੀਆਰ ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾਵਾ ਵਿਚੋਂ ਉਪਜਿਆ ਸੀ, ਤੇ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਅਤੇ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਢੰਗ-ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਇਸ ਬਹਿਸ ਨੂੰ ਅਮੀਰੀ ਬਖਸ਼ੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਗ਼ਲਤ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਅਲਖ਼ ਜਗਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ ਜੋ ਆਪਣੇ ਅਡੰਬਰਾਂ ਅਤੇ ਤਅੱਸਬਾਂ ਸਹਿਤ, ਪੁਰਾਤਨ ਸੱਭਿਅਤਾ ਉਪਰ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਹਮਲੇ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਜਿੱਲਤ ਦੇ ਬੋਝ ਹੇਠ ਹਾਰਿਆ ਹੰਭਿਆ ਪਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਤਰੰਗ ਅਧਿਆਤਮ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਇਸ ਦੇ ਮਨੋਬਲ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਉਣ, ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਧਾਰਮਿਕਤਾ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਅਰਥ ਦੇਣ ਅਤੇ ਅਵਾਮ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਉਠਾਉਣਾ ਚਾਹਿਆ ਸੀ। 1893 ਵਿਚ ਸ਼ਿਕਾਗੋ (ਅਮਰੀਕਾ) ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵ ਧਰਮ ਸੰਸਦ ਵਿਚ ਦਿੱਤੀ ਆਪਣੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਤਕਰੀਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ‘ਵਿਹਾਰਕ ਵੇਦਾਂਤ’ ਦੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚਾਰਨ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਜਨੂਨ ਤੱਕ, ਉਹ ਇਸ ਨਿਘਾਰ ਖਿਲਾਫ਼ ਲੜਾਈ ਲੜਨ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਉੱਨਤ ਆਤਮ-ਵਿਸ਼ਵਾਸੀ, ਕਰੁਣਾਮਈ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਅਤ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਭਾਵ ਨਾਲ ਲਬਰੇਜ਼ ਨਵੇਂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਜਾਂ ਸੰਤਾਂ ਦੇ ਜਥਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਨਾਲ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਸਾਥ ‘ਸੱਚ ਨਾਲ ਪ੍ਰਯੋਗ’ ਨਾਲ ਮੁੱਢੋਂ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਜ਼ਰੀਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਟਾਲਸਟਾਏ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਰਸਕਿਨ, ਥੌਰੋ ਤੇ ਐਮਰਸਨ ਜਾਂ ਸਰਮਨ ਆਫ ਮਾਊਂਟ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਭਗਵਦ ਗੀਤਾ ਤੱਕ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਸਰੋਤਾਂ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ ਰਚਾਇਆ ਸੀ। ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਵਾਸਤਾ ਉਸ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜੋ ਦੁਨਿਆਵੀ ਪਦਾਰਥਕ ਸੁੱਖਾਂ ਲਈ ਅਮੁੱਕ ਚਾਹਤ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਫਿਰ ਸਿਰੇ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀਕਰਨ, ਗੁਮਨਾਮੀ ਤੇ ਬੇਗਾਨਗੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਸੱਤਾ ਦੇ ਵਿਕੇਂਦਰੀਕਰਨ ਨੂੰ ਅਹਿਮੀਅਤ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਕਾਰੀਗਰ, ਕਿਸਾਨ ਤੇ ਮੁਕਾਮੀ ਕਾਰਿੰਦੇ ਦੇ ਹੁਨਰ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਚੌਗਿਰਦੇ ਨਾਲ ਇਕਸੁਰਤਾ ਕਾਇਮ ਕਰ ਕੇ ਜਿਊਣ ਦੇ ਢੰਗ ਨੂੰ ਸਲਾਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਤੇ ਬਿਨਾ ਸ਼ੱਕ, ਧਾਰਮਿਕਤਾ ਨੂੰ ਆਤਮ-ਸ਼ੁੱਧੀ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਜੋਂ ਅਤੇ ਸੰਜਮ, ਅਹਿੰਸਾ ਤੇ ਸੇਵਾ ਸੰਭਾਲ ਦੇ ਇਖ਼ਲਾਕ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸਿਆਸੀ-ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਧਾ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਦੇਖਦੀ ਹੈ। ਇਕ ਲੇਖੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗੀ, ਸਿਆਸੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਗੂੜ੍ਹਿਆ ਤੇ ਵਿਚਾਰਸ਼ੀਲ ਹਿੰਦੂਵਾਦ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਇਕਮਿਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੀ ਵੰਨ-ਸਵੰਨਤਾ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਸਹਿਹੋਂਦ ਸਦਕਾ ਮਹਾਨ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਉਦੋਂ ਵੀ ਜੂਝਣ ਦੀ ਜੁਰਅਤ ਦਿਖਾਈ ਜਦੋਂ ਇਹ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਚੇਤਨਾ ਦੋਵੇਂ ਵੰਡ ਦੇ ਸੰਤਾਪ ਵਿਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਧਰਮ ਨਫ਼ਰਤ ਤੇ ਵੰਡ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਪਛਾਣ ਦਾ ਮਾਪਕ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ।
ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਵਿਚ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਅਤੇ ਗਾਂਧੀ, ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਸਾਨੂੰ ਦਲੇਰੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕਰਮਸ਼ੀਲਤਾ ਦੀ ਨਵੀਂ ਭਾਸ਼ਾ ਬਖਸ਼ਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਮਸਲਨ, ਹਿੰਦੂ ਹੋਣ ਦੇ ਅਰਥ ਨੂੰ ਵੀ ਨਵੀਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦੇਣ ਵਿਚ ਅਹਿਮ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਉਪਰ ਅਡੰਬਰਪੁਣੇ ਅਤੇ ਪੁਜਾਰੀਪੁਣੇ ਵੱਲੋਂ ਪ੍ਰਚਾਰੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਬੇਹਿਸ ਰਹੁ-ਰੀਤਾਂ ਜਾਂ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਰਾਹੀਂ ਮਨ ਨੂੰ ਕੁੰਦ ਕਰਨ ਦਾ ਬੋਝ ਲੱਦਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਜਿੱਥੇ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਵੇਦਾਂਤ ਦੇ ਮੁਕਤੀਦਾਤੇ ਪਹਿਲੂ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਕਲਿਆਣ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਗਾਂਧੀ ਇਸ ਨੂੰ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਹਿੰਸਕ ਸਮਾਜਵਾਦ ਵੱਲ ਜਾਂਦੇ ਮਾਰਗ ਵਜੋਂ ਨਿਹਾਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਹਰ ਕੋਈ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਵਾਦ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਜਾਂ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਸਮਝ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੋਵੇ, ਖੱਬੇ ਪੱਖੀਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੰਬੇਡਕਰਵਾਦੀਆਂ, ਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਨਹਿਰੂਵਾਦੀ ਆਧੁਨਿਕਤਾਵਾਦੀਆਂ ਤੱਕ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਸਾਰਥਕ ਨਿਰਖ ਪਰਖ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ ਰਾਬਤਾ ਬਣਾਉਣਾ ਪਵੇਗਾ।
       ਬਹਰਹਾਲ, ਸਾਨੂੰ ਹਿੰਦੂਤਵ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਜੋ ਲੜਾਕੂ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦੀ ਉਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚਾਰ ਰਹੇ ਹਨ ਜੋ ਫ਼ੌਜਵਾਦ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਖ਼ੁਦਪ੍ਰਸਤੀ ਅਤੇ ਬੇਰੋਕ ਤਕਨੀਕੀ-ਆਰਥਿਕ ਨਵਉਦਾਰ ਵਿਕਾਸਵਾਦ ਨਾਲ ਇਕਸੁਰ ਹੈ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਚੁਸਤੀ ਨਾਲ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਤੇ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਪ੍ਰਵਚਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸੁਰਾਂ ਵਜਾਉਣ ਤੋਂ ਵੀ ਗੁਰੇਜ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ। ਉਹ ਅਕਸਰ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਦਲੇਰੀ ਦਾ ਮਹਿਮਾ ਗਾਨ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਿਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਉਹੀ ਸੰਤ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ਸੀ। ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਨੂੰ ਆਦਰਸ਼ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਉਭਾਰ ਕੇ ਉਹ ਉਸ ’ਤੇ ਆਪਣਾ ਮਾਲਿਕਾਨਾ ਹੱਕ ਜਤਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਤੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਅਜਿਹੀ ਵਿਆਖਿਆ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਪਿਆਰ ਤੇ ਸੇਵਾ ਸੰਭਾਲ ਦੀ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਦੀ ਅਸਲ ਭਾਵਨਾ ਗੁਆਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਿਤਮ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਦਾਰਵਾਦੀ, ਖੱਬੇ ਪੱਖੀ ਵਿਚਾਰਵਾਨ ਆਪਣੀ ‘ਪ੍ਰਬੁੱਧ ਤਰਕਸ਼ੀਲਤਾ’ ਦੇ ਫ਼ਹਿਮ ਕਰ ਕੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਤੋਂ ਦੋ ਗਜ਼ ਦੀ ਦੂਰੀ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇੰਝ ਇਹ ਵਿਆਖਿਆ ਹੋਣ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਬ੍ਰਾਂਡ ਮੁੱਲ ਕਰ ਕੇ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਉਸ ਨੂੰ ਰੱਦੀ ਦੀ ਟੋਕਰੀ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੁੱਟ ਸਕਦੇ ਸਗੋਂ ਉਹ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ’ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ 2 ਅਕਤੂਬਰ ਜਾਂ 30 ਜਨਵਰੀ ਦੇ ਦਿਨ ਉਸ ਦੇ ਬੁੱਤ ਨੂੰ ਫੁੱਲਮਾਲਾ ਵੀ ਪਹਿਨਾਉਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਕੌੜੀ ਸਚਾਈ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀਆਂ ਦੀ ਹਜੂਮੀ ਜ਼ਹਿਨੀਅਤ ਨੂੰ ਉਪਜਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰੱਗਿਆ ਸਿਹੁੰ ਠਾਕੁਰ ਵਰਗੇ ਨਾਥੂਰਾਮ ਗੋਡਸੇ ਦੇ ਅਣਗਿਣਤ ਪੈਰੋਕਾਰ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣਗੇ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ‘ਕਮਜ਼ੋਰ’ ਜਾਂ ‘ਮੁਸਲਿਮ ਪੱਖੀ’ ਕਹਿੰਦੇ ਰਹਿਣਗੇ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਵੰਡ ਲਈ ਕਸੂਰਵਾਰ ਗਿਣਦੇ ਰਹਿਣਗੇ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਜਾਂ ਤਕਨੀਕ-ਵਿਗਿਆਨ, ਵਿਕਾਸ, ਅਰਥਚਾਰੇ ਤੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੇ ਉਸ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਦਾ ਮਜ਼ਾਕ ਉਡਾਉਂਦੇ ਰਹਿਣਗੇ।
       ਇਸ ਮਹੀਨੇ ਅਸੀਂ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਇਹ ਸਿਆਸੀ ਨਾਟਕ ਹੁੰਦਾ ਦੇਖਾਂਗੇ ਤੇ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਸਾਡੀ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੀ ਮੁਕਤੀਦਾਤੀ ਸਮੱਰਥਾ ਹੋਰ ਪੇਤਲੀ ਹੁੰਦੀ ਰਹੇਗੀ। ਇਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਧਰਮ ਦੀ ਮਰ੍ਹਮਕਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਖੋਹ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਬਟਵਾਰੇ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਪਛਾਣ ਮਾਪਕ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ, ਤੇ ਖੁਦਪ੍ਰਸਤੀ ਦੇ ਬਾਹੂਬਲੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਕੁਝ ਮੁੱਠੀ ਭਰ ਅਰਬਾਂਪਤੀਆਂ ਦੇ ਉਭਾਰ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਰਾਮ-ਰੌਲ਼ੇ ਦਰਮਿਆਨ ਸਮਾਜਿਕ ਪਾੜਿਆਂ ਤੇ ਨਾ-ਬਰਾਬਰੀ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕੀ ਅਜੇ ਵੀ ਕੋਈ ਕਸਰ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਜਾਗ ਜਾਈਏ ਅਤੇ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਅਤੇ ਗਾਂਧੀ ਵਰਗਿਆਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਲੱਭੀਏ, ਅਧਿਆਤਮਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਉੰਨਤ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਦਾ ਮੁੱਲ ਪਾਈਏ ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਵਿਸ਼ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਸ਼ੋਰੀਲੇ ਧਰਮ, ਭੜਕੀਲੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਤੇ ਬੜਬੋਲੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰੀਏ ?
*  ਲੇਖਕ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਹੈ।

ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਿਰੰਤਰ ਪ੍ਰਵਾਹ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਤੇ ਆਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਅੰਗ ਸੰਗ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਕ ਹੋਰ ਸਾਲ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਜਸ਼ਨ, ਅਹਿਦ, ਵਾਅਦੇ ਅਤੇ ਖ਼ਦਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਭਾਵ ਜੁੜੇ ਹਨ। ਅਕਲ ਦੀ ਕਸੌਟੀ ਸੰਕੇਤ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਖਿੰਡੇ-ਖੱਪਰੇ ਸਮਾਜ ਅੰਦਰ ਹਿੰਸਾ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਨਿਘਾਰ ਅਤੇ ਘੋਰ ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਆਰਥਿਕ ਨਾ-ਬਰਾਬਰੀ ਦੇ ਪੇਸ਼ੇਨਜ਼ਰ ਸਾਲ 2023 ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਵਾਲਾ। ਫਿਰ ਵੀ ਹਨੇਰੀ ਸੁਰੰਗ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ’ਤੇ ਰੋਸ਼ਨੀ ਦੇਖਣ ਦੇ ਇੱਛਕ ਸਾਡੇ ਕੁਝ ਲੋਕ ਆਸ ਦਾ ਪੱਲਾ ਨਹੀਂ ਛੱਡਦੇ ਅਤੇ ਉਹ ਹੌਸਲੇ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਵਾਂ ਦੇ ਜਲ ਨਾਲ ਸਿੰਜੇ ਜਾਂਦੇ ਸਾਰਥਕ ਸਮਾਜਿਕ ਉਦਮ ਲਈ ਯਤਨਸ਼ੀਲ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।
ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਵਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਸੰਸਥਾਈ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਅਡੰਬਰਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਸਗੋਂ ਇਹ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਵਾਂ ਬਿਹਤਰ ਦੁਨੀਆ ਸਿਰਜਣ ਦੀਆਂ ਸਾਡੀਆਂ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਲਈ ਸਾਡੀ ਮਾਨਵੀ ਅਰਜ਼ ਵਿਚੋਂ ਉਗਮਦੀਆਂ ਹਨ। ਦਰਅਸਲ, ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਵਾਂ ਆਤਮ ਸ਼ੁੱਧੀ ਦਾ ਕਾਰਜ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਚੇਤੇ ਕਰਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਭਰੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਅਧਿਆਤਮਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਉਚੇ, ਚੌਗਿਰਦੇ ਦੀ ਸੋਝੀ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਸਮਤਾਪੂਰਨ ਸੰਸਾਰ ਸਿਰਜਣ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹਾਂ। ਇਸ ਲਿਹਾਜ਼ ਤੋਂ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੰਤੋਨੀਓ ਗ੍ਰਾਮਸ਼ੀ ਜਾਂ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੱਕ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਵਾਂ ਦੇ ਭਾਵ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਸਨ। ਅਸੀਂ ਜਦੋਂ ਇਕ ਹੋਰ ਨਵੇਂ ਸਾਲ ਦੀ ਆਮਦ ਦਾ ਸੁਆਗਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਕੀ ਸਾਡੇ ਲਈ ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਹਥਲੀਆਂ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਸਮਾਜਿਕ-ਸਿਆਸੀ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਰੀਤਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਪਰਿਭਾਸ਼ਤ ਕਰ ਸਕੀਏ?
ਪਹਿਲੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਧਾੜਵੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਨਫ਼ਰਤ ਤੇ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਕੁੰਦ ਕਰਨ ਦੇ ਅਮਲ ਦਾ ਕੋਈ ਅੰਤ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆ ਰਿਹਾ, ਤਾਂ ਕੀ ਸਾਡੇ ਲਈ ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਸੀ ਪਿਆਰ ਤੇ ਕਰੁਣਾ ਦੇ ਭਾਵ ਨਾਲ ਓਤ-ਪੋਤ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇਕੋ ਸਾਗਰ ਦੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਵਜੋਂ ਮੁੜ ਚਿਤਵ ਸਕਦੇ ਹਾਂ? ਜ਼ਰਾ ਸੋਚੋ, ਜਿਵੇਂ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਸਾਨੂੰ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਸਾਡੀ ਹੋਣੀ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਹੋਵੇਗੀ : ‘ਜੈ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ’ ਦੀ ਕਾਵਾਂਰੌਲੀ ਨਾਲ ਬੇਸੁਧ ਹੋਏ ਮਾਰਖੋਰੇ ਅਤੇ ਬੜਬੋਲੇ ਹਿੰਦੂ ਵਾਂਗ ਜੋ ਹਰ ਇੱਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨੂੰ ਗੱਦਾਰ ਜਾਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਦੇਖੇਗਾ।
ਇਹ ਤੰਗਨਜ਼ਰ ਪਛਾਣ ਸਾਨੂੰ ਵਹਿਸ਼ੀ ਬਣਾ ਦੇਵੇਗੀ, ਸਾਡੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਸੀਮਤ ਕਰ ਦੇਵੇਗੀ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਕੋਲੋਂ ਆਪਣੀ ਚੇਤਨਾ, ਭਾਵ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ/ਮੁਸਲਿਮ ਵੰਨਗੀਆਂ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਤੱਕਣ, ਸਮੁੱਚੀ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਕਲਾਵੇ ਵਿਚ ਲੈਣ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਅਸਲ ਸ਼ਕਤੀ ਪਿਆਰ, ਅਪਣੱਤ, ਕਰੁਣਾ ਤੇ ਬਹੁਵਾਦ ਤੇ ਵੰਨ-ਸਵੰਨਤਾ ਨੂੰ ਚਾਹੁਣ ਦੀ ਸਾਡੀ ਕਾਬਲੀਅਤ ਖੋਹ ਲਵੇਗੀ। ਸਾਨੂੰ ਹੁਣ ਮੰਨ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਧਾੜਵੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਜਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਮੂਲਵਾਦ ਸਾਨੂੰ ਮਾਨਵੀ ਦਰਜੇ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਸੁੱਟਦਾ ਹੈ।
ਸਿਰਫ਼ ਹਿੰਦੂ ਜਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜਾਂ ਈਸਾਈ ਬਣ ਕੇ ਜੀਣ ਅਤੇ ਪੁਜਾਰੀਆਂ/ਪਾਦਰੀਆਂ/ਮੁਲਾਣਿਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੁਰਛਾਗਰਦ ਸਿਆਸੀ ਆਕਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਪਾਕ ਗੱਠਜੋੜ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰਿਆਂ ’ਤੇ ਚੱਲਣਾ ਕੋਈ ਬਹਾਦਰੀ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਇ ਸਾਡੀ ਆਪਣੀ ਸਾਂਝੀ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ’ਤੇ ਮੁੜ ਹੱਕ ਜਤਾਉਣਾ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਅਸਲ ਖਾਸੇ ਨਾਲ ਇਕਮਿਕ ਹੋਣਾ ਬਹਾਦਰੀ ਦਾ ਕਾਰਜ ਹੈ।
ਇਸ ਲਈ 2023 ’ਚ ਕੀ ਸਾਡੇ ਲਈ ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਹ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰੀਏ- ਸਾਨੂੰ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਗੁਆਚੇ ਖਾਸੇ ਨੂੰ ਮੁੜ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਝ ਦੀ ਭਰਪੂਰ ਦਾਤ ਮਿਲੇ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰ ਸਕੀਏ ਕਿ ਧਾੜਵੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ’ਚ ਜ਼ਾਹਿਰ ਹੁੰਦੀ ਇਹ ਵੰਡਪਾਊ ਸਿਆਸਤ ਜਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਮੂਲਵਾਦ ਸਾਡੀ ਮਾਨਵਤਾ, ਅਧਿਆਤਮ ਜਾਂ ਸੁਹਿਰਦਤਾ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਦਿਸਹੱਦਿਆਂ ਨੂੰ ਮੋਕਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮੱਰਥਾ ਨੂੰ ਵਿਗਸਣ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ?
ਦੂਜੀ, ਕੀ ਅਸੀਂ ਇਹ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਸੋਚ ਅਤੇ ਤਰਜੀਹਾਂ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀ ਲਿਆ ਸਕੀਏ ਤਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਡੁੱਲ੍ਹਾ ਮਾਹੌਲ ਦੇ ਸਕੀਏ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਫੁੱਲ ਬਣ ਕੇ ਖਿੜ ਸਕਣ, ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਖਾਸ ਦਿਲਚਸਪੀਆਂ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਸਕੀਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ, ਕਰੁਣਾਮਈ ਤੇ ਇਕਜੁੱਟ ਇਨਸਾਨਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿਕਸਤ ਹੋਣ ਦੇਈਏ? ਭਵਿੱਖ ਸਾਡੇ ਬੱਚਿਆਂ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਕਿਵੇਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਉਹ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਸਿੱਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਸ ਪ੍ਰਤੀ ਬਹੁਤੇ ਸੰਜੀਦਾ ਨਹੀਂ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਡਰ ਤੇ ਬੇਚੈਨੀ, ਲਾਲਚ ਤੇ ਖਾਹਿਸ਼ਾਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ’ਤੇ ਮੜ੍ਹਨ ਦੇ ਆਦੀ ਹਾਂ। ਇਸ ਲਈ ਕੋਈ ਹੈਰਾਨੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੌਕਰੀ ਦੇ ਹੁਨਰ ਜਾਂ ਸਿਖਲਾਈ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਮਹਿਜ਼ ਕਿਤਾਬੀ ਗਿਆਨ ਇਕੱਤਰ ਕਰਨ ਤਕ ਮਹਿਦੂਦ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ, ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਮਨੋਦਸ਼ਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ਹਨ ਕਿ ‘ਜੋਖ਼ਮ ਰਹਿਤ’ ਤੇ ‘ਸੁਰੱਖਿਅਤ’ ਕਰੀਅਰ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਊਣ ਦਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਮਾਰਗ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਕੋਈ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਪਰਿਵਾਰਕ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਸਨਅਤ ਜ਼ਰੀਏ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਤੋਂ ਬਦਲਵੀਂ ਕਲਪਨਾ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਚਿਣਗ ਹੀ ਖੋਹ ਲਈ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰ ਕੇ ਉਹ ਖ਼ਬਤੀਆਂ ਅਤੇ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਹਾਰ ਮੰਨ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਬਾਲਗਾਂ ਵਾਂਗ ਵਿਹਾਰ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ਹਨ।
ਇਸ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਇਹ ਨਿਕਲਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਗਲੇ ਸੜੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੰਤਰ ’ਤੇ ਕਿੰਤੂ ਕਰਨ ਦੀ ਦਲੇਰੀ ਤਜ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਜੋ ਸਮਾਜਿਕ ਡਾਰਵਿਨਵਾਦ ਦੀ ਜੀਵਨ ਜਾਚ, ਨਿਰੀ ਪੁਰੀ ਚਲਾਕੀ/ਮਕਰ ਦੇ ਰਣਨੀਤਕ ਝੁਕਾਅ, ਖੁਸ਼ੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਖਪਤਵਾਦ ਦਾ ਵਕਤੀਪਣ, ਸਥਾਪਤ ਅਤੇ ਸਫ਼ਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਮਿਰਗਜਾਲ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿਚ ਦੌੜਦੇ ਰਹਿਣ ਵਿਚੋਂ ਝਲਕਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਲਈ ਹੁਣ ਇਹ ਸਵਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਾਪਿਆਂ/ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਰਾਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਅਤੇ ਜਿੱਦੂ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਮੂਰਤੀ ਵਰਗਿਆਂ ਨੂੰ ਚਿਤਵਣ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਉਹ ਸਿੱਖਿਆ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹਾਂ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਖੋਲ੍ਹਦੀ ਹੋਵੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾਤਮਿਕਤਾ ਨੂੰ ਊਰਜਿਤ ਕਰਦੀ ਹੋਵੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਗੱਲਵਕੜੀ ਪਾਉਣ ਅਤੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਤੇ ਹਿੰਸਕ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਨਕਾਰਨ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਦਿੰਦੀ ਹੋਵੇ।
ਅਸੀਂ ਡਰ ਦੇ ਭਾਵ ਨਾਲ ਅਤੇ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ ’ਤੇ ਐਲਾਨੇ ਧਰਮ ਸਥਾਨਾਂ ’ਤੇ ਅਕਸਰ ਜਾਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੁਜਾਰੀਆਂ ਤੇ ਜੋਤਸ਼ੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਲਾਹਾਂ ਲੈਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਇਸ਼ਟ ਤੋਂ ਧਨ ਦੌਲਤ ਤੇ ਆਪਣੀ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦੀਆਂ ਦਾਤਾਂ ਮੰਗਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਵੈ-ਕੇਂਦਰਤ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਦੀ ਧੀ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ, ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਨਵੇਂ ਘਰ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।
ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਵਾਂ ਜਾਂ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਾਹਾਨਾ ਦਾਅਵਤਾਂ ਜਿੱਥੇ ਨਵੇਂ ਸਾਲ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਣ ਲਈ ਖਾਣ ਪੀਣ, ਸ਼ਰਾਬ ਤੇ ਨੱਚਣ ਕੁੱਦਣ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ - ਸਾਡੀ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਦਾਇਰਾ ਨਹੀਂ ਵਧਾਉਂਦੀਆਂ। ਘੁੰਮ ਫਿਰ ਕੇ ਅਸੀਂ ਉਸੇ ਰੁਟੀਨ ’ਤੇ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ - ਉਹੀ ਸਿਆਸਤ, ਉਹ ਖ਼ੁਦਪ੍ਰਸਤੀ ਅਤੇ ਉਹ ਚੂਹਾ ਦੌੜ।
ਬਹਰਹਾਲ, ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ 2023 ਨੂੰ ਖੁਸ਼ਆਮਦੀਦ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਕੀ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਵਾਂ ਦਾ ਅਰਥ ਮੁੜ ਪਰਿਭਾਸ਼ਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਖਲੂਸ ਦੇ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਖਜ਼ਾਨੇ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਜਗਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਹਿੰਸਕ/ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਸਮਾਜ ਹਮੇਸ਼ਾ ਢਕ ਕੇ ਰੱਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ? ਕੀ ਅਸੀਂ ਸਮਾਜਿਕ-ਸਿਆਸੀ ਸੋਚ ਅਤੇ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪਾਵਨ ਕਾਰ-ਵਿਹਾਰ ਦੀ ਅਸਲੋਂ ਨਵੀਂ ਤਰਜ਼ ਅਪਣਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ?
* ਲੇਖਕ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਹੈ।

ਹਰ ਪਾਸੇ ਛਾਈ ਹੋਈ ਤਕਨੀਕੀ ਤਰਜ਼ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਨਿਘਾਰ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੌਰਾਨ ਕਿਸੇ ਲਈ ਆਪਣੀਆਂ ਆਸਾਂ-ਉਮੀਦਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣਾ ਸੌਖਾ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਦੀ ਥਾਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਢੰਗ-ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਆਮ ਬਣਾ ਦੇਣਾ ਆਸਾਨ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਹੇਠਾਂ ਡੇਗ ਕੇ ਮਹਿਜ਼ ਚੋਣ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੀ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਕਰ ਦੇਣਾ, ‘ਵਿਹਾਰਕ’ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਜੋਂ ਗ਼ੈਰ-ਚਿੰਤਨਸ਼ੀਲ ਤੇ ਗ਼ੈਰ-ਤਰਕਵਾਦੀ ਹਿੰਸਕ ਰੰਗ-ਢੰਗ ਨੂੰ ਮਕਬੂਲ ਬਣਾਉਣਾ, ਸੰਵਾਦ ਅਤੇ ਬਹਿਸ ਦੇ ਜਮਹੂਰੀ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਖੋਰਾ ਲਾਉਣਾ, ਜਾਤ-ਪਾਤ ਅਤੇ ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤੀ ਉਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਸਮੁੱਚੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਭੜਕਾਉਣਾ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਆਕਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਵਾਲ ਕਰਨ ਦੀ ਅਹਿਮ ਹਿੰਮਤ ਨੂੰ ਹੀ ਗੁਆ ਲੈਣਾ।
ਤਾਂ ਵੀ, ਭਾਗਵਾਦ (fatalism) ਦੀ ਇਹ ਭਾਵਨਾ ਜੀਵਨ-ਮਾਰੂ ਜਾਪਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਪਚਾਰਕ ਕਾਰਵਾਈ ਵਜੋਂ ਨਵੀਂ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਦੀ ਮੁੜ ਕਲਪਨਾ ਕਰਨਾ ਤੇ ਉਸ ਲਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੇ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਜਣੇ ਇਹ ਦੇਖਣ ਲਈ ਉਤਸੁਕ ਹਾਂ ਕਿ ਭਾਰਤ ਜੋੜੋ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੌਰਾਨ ਕਾਂਗਰਸੀ ਆਗੂ ਰਾਹੁਲ ਗਾਂਧੀ ਕੀ ਸਿਆਸਤ ਦਾ ਨਵਾਂ ਮੁਹਾਵਰਾ ਘੜਨ ਦੀ ਹੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ?
ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਅਸੀਂ ਨਵੀਂ ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਪੈਮਾਨਿਆਂ ਬਾਰੇ ਸਪਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦੇ, ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਅਸੀਂ ਇਸ ਸਵਾਲ ਦਾ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦੇ। ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਮੈਂ ਇਸ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪਹਿਲੂਆਂ ’ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਪਹਿਲਾ, ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ (emancipatory politics) ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਵੰਡਕਾਰੀ ਨਿਆਂ (distributive justice) ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਨਮਾਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਵਡੇਰੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲੋਕਤੰਤਰੀਕਰਨ ਦੇ ਉਚੇਰੇ ਟੀਚੇ ਵਾਲਾ ਅੰਦੋਲਨ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੀਮਤ ’ਤੇ ਚੋਣਾਂ ਜਿੱਤਣ ਦੇ ਫੌਰੀ ਟੀਚੇ ਵਾਲਾ ਮਾਮਲਾ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਹ ਤਾਂ ਸੱਤਾ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇ ਆਭਾ-ਮੰਡਲ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਹੋਂਦ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਸਮੂਹਿਕ ਮੁਕਤੀ ਲਈ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਦੀ ਦਲੇਰੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਮੋਹਨਦਾਸ ਕਰਮਚੰਦ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਧਨਾ ਹੈ। ਦੂਜਾ, ਇਹ ਸੰਵਾਦਮਈ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਕੋਈ ਸਿਆਸੀ ਅੰਦੋਲਨ ਸਿਰਫ਼ ਹਮਦਰਦੀ ਨਾਲ ਸੁਣਨ, ਭਾਵ ਗਰੀਬਾਂ ਅਤੇ ਹਾਸ਼ੀਏ ’ਤੇ ਪੁੱਜੇ ਲੋਕਾਂ, ਰਚਨਾਤਮਕ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਜਾਂ ਔਰਤਾਂ ਤੇ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਨਾ - ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਅਸਲ ਵਿਚ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਅਤੇ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਵਾਲੀ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਤਬਦੀਲੀ ਹੈ - ਇਕ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹ ਆਗੂ ਦੇ ਹੰਕਾਰਵਾਦ ਤੋਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਵੱਲ। ਤੀਜਾ, ਸਾਡੇ ਵਰਗੇ ਮੁਲਕ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਬਹੁਲਤਾ, ਵੰਨ-ਸਵੰਨਤਾ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਖਰੇਵਿਆਂ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਏਕਤਾ ਦੀ ਮਾਲਾ ਵਿਚ ਪਰੋਣ ਵਾਲਾ ਇਕ ਸੱਭਿਅਤਾਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਵਿਚ, ਇਸ ਨੂੰ ‘ਭਾਰਤੀਪੁਣੇ’ ਦੇ ਇਕਹਿਰੇ ਵਿਖਿਆਨ ਜੋ ‘ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ’ ਦੀ ਬਹੁਗਿਣਤੀਵਾਦ ਵੱਲ ਵਧਦੀ ਹੋਈ ਕਿਸਮ ਹੈ, ਤੋਂ ਅਗਾਂਹ ਦੇਖਣਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਨੂੰ ਸਾਂਝੇ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਜਿਵੇਂ ਸਿਹਤ, ਸਿੱਖਿਆ, ਰੁਜ਼ਗਾਰ, ਆਸਰਾ ਅਤੇ ਜਮਹੂਰੀ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ’ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਭਾਰਤ ਜੋੜੋ ਯਾਤਰਾ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਖ਼ੈਰ, ਨਿੰਦਕ ਹੋਣਾ ਲੁਭਾਵਣਾ ਹੈ। ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਯਾਤਰਾ ਨਾ ਤਾਂ ਅੰਤਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤਵਰ ਭਾਜਪਾ ਨੂੰ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਹਰਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਹ ਮੋਦੀ ਦੀ ਮਕਬੂਲੀਅਤ ਘਟਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਨਾਲ ਹੀ ਸਨਕੀ ਇਹ ਜੋੜ ਸਕਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਮਾਮਲੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜੋ ਮਹਿਜ਼ ਬਿਲਕੁਲ ਢਹਿੰਦੀ ਕਲਾ ਵਿਚ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਇਸ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਖੜ੍ਹੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਰਾਹੁਲ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਮੁਕਤੀਦਾਤਾ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੀ ਹੈ।
ਉਂਝ, ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਵਿਚ ਕੁਝ ਸੰਭਾਵਨਾ ਦੇਖਣਾ ਸੰਭਵ ਹੈ। ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿ ਇਹ ਯਾਤਰਾ ਫ਼ੌਰੀ ਨਤੀਜਿਆਂ ਵਿਚ ਉਲਝਣ ਦੀ ਥਾਂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਪਰ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨਾਲ ਉੱਭਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਕੋਈ ਹੈਰਾਨੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਕਾਂਗਰਸ-ਕੇਂਦਰਿਤ ਵਰਤਾਰੇ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਦੂਰ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸੰਗਮ ਬਣ ਰਹੀ ਹੈ। ਦੂਜਾ, ਇਸ ਲਹਿਰ ਦੇ ਰੰਗ-ਢੰਗ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਸਿਆਸੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਤਾਜ਼ਗੀ ਭਰੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵੱਖਰੇ ਹਨ। ਰਾਹੁਲ ਦੇ ਹਾਵ-ਭਾਵ ਅਤਿ-ਮਰਦਾਨਾ ਧਾੜਵੀ ਤਰਕ ਨੂੰ ਨਕਾਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਸੰਵਾਦਮੁਖੀ ਮਿਜ਼ਾਜ ਸਦਕਾ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਲਾਵੇ ਵਿਚ ਲੈਂਦਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਅਖਬਾਰਾਂ/ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਦੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਹੈਰਾਨ ਹੋਣਗੇ ਕਿ ਇੱਥੇ ਕੋਈ ਤਾਂ ਅਜਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਆਜ਼ਾਦਾਨਾ ਢੰਗ ਨਾਲ ਚੱਲਦੀਆਂ ਪ੍ਰੈੱਸ ਕਾਨਫਰੰਸਾਂ ਤੋਂ ਬਚ ਕੇ ਨਹੀਂ ਭੱਜਦਾ।
ਰਾਹੁਲ ਆਮ ਇਨਸਾਨ ਵਰਗਾ, ਨਰਮ ਅਤੇ ਸੰਜਮੀ ਜਾਪਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਅਜਿਹਾ ਜੋ ਹਾਕਮ ਧਿਰ ਦਾ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਆਲੋਚਕ ਹੈ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਉਹ ਇੰਨਾ ਕੁ ਦਲੇਰ ਹੈ ਜੋ ਦੋ ਵੱਡੇ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਘਰਾਣਿਆਂ ਅਤੇ ਸਥਾਪਤੀ ਵਿਚਕਾਰ ਬਣੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸਬੰਧਾਂ ਉਤੇ ਉਂਗਲ ਉਠਾ ਸਕੇ। ਤੀਜਾ, ਭਾਰਤ ਬਾਰੇ ਉਸ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਤਾਜ਼ਗੀ ਭਰਪੂਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਉਗਰ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਜਾਂ ਹਿੰਦੂਤਵ ਦੇ ਵਿਖਿਆਨ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਮੌਕੇ ਜਦੋਂ ਭਾਜਪਾ ਦੇ ਚੋਣ ਵਿਰੋਧੀ ਤੱਕ ਵੀ ਕੂਟਨੀਤਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹਿੰਦੂਤਵ ਦੇ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ’ਤੇ ਚੁੱਪ ਧਾਰੀ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਉਥੇ ਰਾਹੁਲ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਤਿੱਖੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਝਿਜਕ ਰਿਹਾ, ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਵਿਨਾਇਕ ਦਾਮੋਦਰ ਸਾਵਰਕਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿਚ ਦੇਖਿਆ ਹੈ।
ਇਸ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਸੁਰ (ਜੋ ‘ਹਿੰਦੂ’ ਵੋਟ ਬੈਂਕ, ਭਾਵ ਸੰਘ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨਾਰਾਜ਼ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ) ਸਦਕਾ ਇਹ ਯਾਤਰਾ ਸੰਭਾਵ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸਭ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਵਾਲੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਸਮਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਮਹਿਜ਼ ਚੋਣ ਗਿਣਤੀਆਂ-ਮਿਣਤੀਆਂ ਤੋਂ ਅਗਾਂਹ ਦੇਖਦੀ ਹੈ। ਇੰਝ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿਵੇਂ ਆਸ਼ਾਵਾਦੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁਣਗੇ, ਇਹ ਯਾਤਰਾ ਨਵੀਂ ਚੇਤਨਾ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਨਫ਼ਰਤ ਅਤੇ ਬੇਦਖ਼ਲੀ/ਬਾਈਕਾਟ ਦੀ ਫੁੱਟ-ਪਾਊ ਸਿਆਸਤ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਨ ਲਈ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
ਫਿਰ ਵੀ ਦੋ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਕਾਰਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਪਹਿਲਾ, ਕੀ ਇਸ ਲੰਮੀ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਮੁਕੰਮਲ ਹੋ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਰਾਹੁਲ ਦਾ ਉਹੋ ਮਿਜ਼ਾਜ ਕਾਇਮ ਰਹੇਗਾ, ਭਾਵ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਘੁਲ-ਮਿਲ ਜਾਣ ਦੀ ਕਲਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਰਦ ਤੇ ਤੜਫ ਦੀਆਂ ਦਾਸਤਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬਿਆਨਣਾ ਅਤੇ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਏਜੰਡੇ ਨੂੰ ਮੁੜ-ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨਾ? ਜੇ ਇਸ ਦਾ ਫ਼ੌਰੀ ਚੁਣਾਵੀ ਲਾਹਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ, ਕੀ ਤਾਂ ਵੀ ਉਹ ਆਪਣਾ ਜੋਸ਼ ਕਾਇਮ ਰੱਖ ਸਕਣਗੇ? ਦਰਅਸਲ, ਇਸ ਲਈ ਬਹੁਤ ਧੀਰਜ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਔਖੇ ਵੇਲਿਆਂ ਵਿਚ ਡਟੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ। ਦੂਜਾ, ਕੀ ਉਹ ਇੰਡੀਅਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀ ਲਿਆਉਣ ’ਚ ਕਾਮਯਾਬ ਰਹਿਣਗੇ। ਕਾਂਗਰਸ ਅਜਿਹੀ ਪਾਰਟੀ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਜਾਪਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਜਨਤਕ ਲਾਮਬੰਦੀ ਅਤੇ ਜਨ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ ਰਵਾਇਤ ਗੁਆ ਲਈ ਹੋਵੇ? ਜਾਂ ਫਿਰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਹੈ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸ ਸਥਾਪਤੀ ਅੰਦਰਲੇ ਰੂੜ੍ਹੀਵਾਦੀ ਤੱਤ ਹੀ ਉਸ ਦੇ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ‘ਖੱਬੂ’/ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਰੁਝਾਨ (left of centre/progressive orientation) ’ਤੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇਣਗੇ?
* ਲੇਖਕ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਹੈ।

ਇਹ ਲੇਖ ਮੈਂ ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਪਿੰਡ ਮਾਧੋਪੁਰ ਵਿਚ ਬੈਠ ਕੇ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਦੀਆਂ ਉਚ ਦੁਮਾਲੜੀਆਂ ਅਕਾਦਮਿਕ ਸਫ਼ਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਇਸ ਪਿੰਡ ਤੱਕ ਦਾ ਇਹ ਸਫ਼ਰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਯੁਵਾ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਵਿਕਾਸ ਸ਼ਰਮਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੇ ਵਾਲੰਟਰੀ ਗਰੁਪ ‘ਸਿਖਸ਼ਾ ਸਵਰਾਜ’ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦਿਹਾਤੀ ਖੇਤਰ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਇਆ ਹੈ। ‘ਸਿਖਸ਼ਾ ਸਵਰਾਜ’ ਬਾਲ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਵਾਲੰਟੀਅਰ ਜਥੇਬੰਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਘੁਲ ਮਿਲ ਕੇ ਮੈਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿਚ 31 ਸਾਲ ਅਧਿਆਪਨ ਕਰਵਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਜੇ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਨਿਰੰਤਰ ਸਿੱਖਣ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਭੁੱਲਣ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦਾ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਮਹਾਨ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਹਨ, ਮੈਂ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਇਵਾਨ ਇਲਿਚ ਅਤੇ ਪਾਓਲੋ ਫਰੇਰੇ ਜਿਹੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਕਥਨ ਬਿਆਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਤੇ ਮੈਂ ਅਕਾਦਮਿਕ ਪੇਪਰ ਲਿਖ ਤੇ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਪਰ ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਗਰੀਬ ਅਤੇ ਮਹਿਰੂਮ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਵਿਚਰ ਕੇ ਜੋ ਤਿੰਨ ਸਬਕ ਮੈਂ ਸਿੱਖੇ ਹਨ, ਉਹ ਬਹੁਤ ਅਹਿਮ ਹਨ।
       ਪਹਿਲਾ, ਮੈਂ ਦੇਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਮਹਾਨਗਰਾਂ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਸਾਡੇ ਵਰਗੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਵਿਅਰਥ ਹਉਮੈ ਪਾਲ਼ ਰੱਖੀ ਹੈ। ਸੋਚਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਵਿਦਵਤਾ ਭਰਪੂਰ ਪੇਪਰ ਲਿਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਤੇ ਖੋਜੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਜਿਸ ਕਰ ਕੇ ਅਸੀਂ ਬੌਧਿਕਤਾ ਦੇ ਲਿਹਾਜ਼ ਤੋਂ ਹੋਰਨਾਂ ਤੋਂ ਉਤਮ ਹਾਂ। ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ‘ਏ ਫਾਰ ਐਪਲ’ ਜਾਂ 19 ਗੁਣਾ 19=361 ਦਾ ਪਹਾੜਾ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਜਾਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਤੋਂ ਢਲਦੇ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਰੇਖਾਵਾਂ ਵਾਹੁਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੁਝ ਸਿਖਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਵੀ ਕੀ ਹੈ। ਬਹਰਹਾਲ, ਇਸ ਫੇਰੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦਰਜਾਬੰਦੀ ਦੀ ਕੋਈ ਤੁਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਬੈਠ ਕੇ, ਸੰਗ ਚੱਲ ਕੇ, ਭੁੱਲ ਕੇ, ਖੋਜ ਕੇ ਤੇ ਤਲਾਸ਼ ਕਰ ਕੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੈਂ ਮਾਨਸਿਕ, ਬੌਧਿਕ ਤੇ ਰੂਹਾਨੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਅਜੇ ਜ਼ਿੰਦਾ ਹਾਂ, ਤੇ ਮੈਂ ਸਨੇਹ, ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਸੁਣਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਸਿੱਖਣ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਇਕ ਲੇਖੇ ਇੰਝ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਬਚਪਨ ਮੁੜ ਤਲਾਸ਼ ਲਿਆ। ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਰਲ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਮਝਾਉਂਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਇਕ ਛੇ ਕੁ ਸਾਲ ਦੀ ਲੜਕੀ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਸ ਪਾਸ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਅੰਦਰ ਗਣਿਤ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ, ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਜਾਂ ਬਾਗ਼ ਵਿਚ ਤਾਜ਼ੇ ਤਾਜ਼ੇ ਖਿੜੇ ਫੁੱਲਾਂ ਵਿਚਲੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਅਤੇ ਰੇਖਾ-ਗਣਿਤ ਆਕਾਰ ਅਤੇ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਸਾਂ। ਗਣਿਤ ਦੇ ਇਸ ਚਾਲੀ ਕੁ ਮਿੰਟ ਦੇ ਅਭਿਆਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਉਸ ਨਾਲ ਜਦੋਂ ਬਾਗ਼ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘਿਆ ਤਾਂ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਸੁਰਖ ਫੁੱਲਾਂ ਤੇ ਹਰੇ ਕਚੂਰ ਪੱਤਿਆਂ ਨੂੰ ਤੱਕ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਸਾਂ। ਮੈਂ ਉਸ ਬੱਚੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਵਸਾਉਣ ਤੇ ਫਿਰ ਆਪਣੀ ਕਾਪੀ ਵਿਚ ਇਸ ਨੂੰ ਉਤਾਰਨ ਲਈ ਆਖਿਆ। ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੇ ਗਣਿਤ ਅਤੇ ਸੁਹਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਇਸ ਮਿਸ਼ਰਨ ਨੂੰ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਅਜਬ ਚਮਕ ਤੱਕੀ ਤੇ ਮੈਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੈਂ ਵੀ ਹੁਣੇ ਹੁਣੇ ਸਿੱਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਹੈ।
       ਦੂਜਾ, ਮੈਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਭਾਵੇਂ ਕੋਈ ਵੀ ਜਾਤ, ਜਮਾਤ ਜਾਂ ਲਿੰਗ ਹੋਵੇ ਪਰ ਹਰ ਬੱਚੇ ਅੰਦਰ ਅਥਾਹ ਸੰਭਾਵਨਾ ਭਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅਫ਼ਸੋਸ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦਰਜਾਬੰਦੀ ਤੇ ਹਿੰਸਾ ਨਾਲ ਗ੍ਰਸੀ ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਅੰਦਰ ਅਸੀਂ ਅਣਗਿਣਤ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰੱਦੀ ਦੀ ਟੋਕਰੀ ਵਿਚ ਸੁੱਟ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਆਪਣੇ ਜਾਤ ਜਾਂ ਜਮਾਤ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਾਧਿਕਾਰ ਕਰ ਕੇ ਅਸੀਂ ਇਹ ਸੋਚਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕੁਲੀਨ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਸਿਰਫ਼ ਸਾਡੇ ਬੱਚੇ ਹੀ ਵਿਗਿਆਨ ਤੇ ਕਵਿਤਾ ਜਾਂ ਗਣਿਤ ਤੇ ਭੂਗੋਲ ਸਿੱਖਣ ਦੇ ਕਾਬਿਲ ਹਨ। ‘ਬਦਲ’ ਦੇ ਜ਼ਾਵੀਏ ਤੋਂ ਸੋਚਣ ਵਾਲੇ ਸਾਡੇ ਵਰਗੇ ਉਹ ਲੋਕ ਵੀ ਇਹੀ ਸੋਚਦੇ ਹਨ ਕਿ ‘ਸੰਸਕਾਰੀ ਕੁਲੀਨਾਂ’ ਦੇ ਬੱਚੇ ਹੀ ਰਾਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਤੇ ਜਿਡੂ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਮੂਰਤੀ ਦੀਆਂ ਸਿਖਿਆਵਾਂ ਦੀਆਂ ਤਹਿਆਂ ਤੱਕ ਅੱਪੜ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਮੈਂ ਮਾਨਸਿਕ ਤਬਦੀਲੀ ਦੇ ਗੇੜ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘਿਆ ਹਾਂ ਤੇ ਮੇਰੀ ਵਿਸ਼ਵ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਬਦਲਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਜਗਿਆਸੂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਊਰਜਾਵਾਨ ਪੁੰਜ ਦੀਆਂ ਤਰਬਾਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੈਰਤਅੰਗੇਜ਼ ਸਾਦਗੀ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਅਹਿਸਾਸ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਇਕੇਰਾ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰੂਹਾਂ ਨੂੰ ਛੂਹ ਲੈਂਦੇ ਹੋ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰਦੇ ਹੋ ਤੇ ਜਾਤ ਤੇ ਜਮਾਤ ਦੀਆਂ ਹੱਦਬੰਦੀਆਂ ਤੋੜ ਦਿੰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਕਰਾਮਾਤ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸੁਣਦੇ ਤੇ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਫਿਰ ਅੰਤਰ-ਕਿਰਿਆ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਹਨ।
        ਇਕ ਹੋਰ ਮਿਸਾਲ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ ਜਿਸ ਵਿਚ ਵੱਡੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਇਕ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਮੈਂ ਜਾਤ ਅਤੇ ਪਿੱਤਰਸੱਤਾ ਦੇ ਸਵਾਲ ’ਤੇ ਗੱਲ ਛੇੜਦਾ ਹਾਂ। ਭਾਵੇਂ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਸਹੀ, ਉਹ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਉਣ ਲਗਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਾਤ ਤੇ ਪਿੱਤਰਸੱਤਾ ਦੀ ਜਕੜ ਵਿਚ ਘਿਰੇ ਕਿਸੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਹ ਆਵਾਜ਼ ਬਹੁਤ ਅਹਿਮ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ’ਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਅਪਮਾਨਤ ਹੋਣਾ ਪੈਂਦਾ, ਚੁੱਪ ਕਰਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਦਬਾ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਵਾਦ ਦੀ ਲੜੀ (ਜਿੱਥੇ ਇਕਪਾਸੜ ਤਕਰੀਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਕੋਈ ਰੱਟਾ ਨਹੀਂ ਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਦਾ ਡਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ) ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਗੱਲ ਦੀ ਵੁੱਕਤ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾਏਗੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਜਿਹੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਵਿਸੰਗਤੀਆ ’ਤੇ ਉਂਗਲ ਧਰਨ ਵਾਲੀ ਸਿੱਖਿਆ (ਕ੍ਰਿਟੀਕਲ ਪੈਡਾਗੋਜੀ) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਕ ਹੋਰ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਵਿਚਾਰ ਚਰਚਾ ਵਿਚ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੋਧੀ ਭਿਖਸ਼ੂ ਥਿਕ ਨਾਤ ਹਾਨ੍ਹ ਖ਼ਾਸਕਰ ਉਸ ਦੇ ‘ਤੁਰਦੇ ਫਿਰਦੇ ਧਿਆਨ’ (ਵਾਕਿੰਗ ਮੈਡੀਟੇਸ਼ਨ) ਵਿਚਾਰ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸੁਣਿਆ ਸੀ। ਫਿਰ ਵੀ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਸੰਵਾਦ ਨੂੰ ਸਰਲ ਤੇ ਲੈਅਬੱਧ ਰੱਖਣ ਦੀ ਪੂਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਤੇ ਸਾਡੇ ਦਰਮਿਆਨ ਸਾਂਝ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ। ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਤੇ ਹੋਸ਼ ਨਾਲ ਤੁਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਅਸੀਂ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਤੇਜ਼ ਤੁਰਦੇ ਹਾਂ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਵਿਚ ਫਰਕ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਕੌਣ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿਰਫ ਸ਼ਾਂਤੀਨਿਕੇਤਨ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ੀ ਵੈਲੀ ਸਕੂਲ ਦੇ ਬੱਚੇ ਹੀ ‘ਮੁਤਬਾਦਲ ਸਿੱਖਿਆ’ ਦੀ ਪਰਵਾਜ਼ ਭਰ ਸਕਦੇ ਹਨ? ਜੇ ਅਸੀਂ ਇਸ ਬਿਖਰੇ ਹੋਏ, ਹਿੰਸਕ ਅਤੇ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਸਮਾਜ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਭਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਕਿ ਦਰਅਸਲ ਹਰ ਬੱਚਾ ਇਹ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮੱਰਥਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਅਧਿਆਪਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰੀਰਕ ਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਦੰਡ ਦਿੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਫਿਰ ਜਿਵੇਂ ਰੋਜ਼ਮੱਰਾ ਦੀਆਂ ਔਕੜਾਂ (ਗ਼ਰੀਬੀ ਢਾਂਚਾਗਤ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਘਿਨਾਉਣਾ ਰੂਪ ਹੈ) ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੂਝਣਾ ਪੈਂਦਾ, ਉਸ ਨਾਲ ਉਹ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਤੇ ਫਿਰ ‘ਉੱਚ ਜਾਤ’ ਦੇ ਕੁਲੀਨ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਾਗੀ ਬਣਾ ਦੇਣ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਹ ਤੁਹਾਡੇ ’ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈਣ ਤੇ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਪਮਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ ਜਾਂ ਆਪਣੀ ਜਿਸਮਾਨੀ ਤਾਕਤ ਜ਼ਰੀਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਨਹੀਂ ਸਿਖਾ ਰਹੇ ਹੋ ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਰਹੇ ਹੋ, ਛੂਹ ਰਹੇ ਹੋ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਤੁਰ ਰਹੇ ਹੋ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਅੰਦਰਲੀ ਮੈਲ ਸਾਫ਼ ਹੋਣ ਦੇ ਅਮਲ (ਕਥਾਰਸਿਸ) ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦੇ ਹੋ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਬੱਚੇ ਮੇਰੇ ਨਵੇਂ ਦੋਸਤ ਬਣ ਗਏ ਹਨ ਤੇ ਮੈਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਅੰਦਰ ਪਿਆਰ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਹੋਰ ਕੋਈ ਤਾਕਤ ਨਹੀਂ ਹੈ।
       ਤੋਹਮਤਬਾਜ਼ੀ ਅਤੇ ਨਾਉਮੀਦੀ ਦੇ ਇਸ ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਇਹ ਤਿੰਨ ਸਬਕ ਵਾਕਈ ਮਰ੍ਹਮ ਦਾ ਕੰਮ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਨ।
* ਲੇਖਕ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਹੈ।

ਇਸ ਵਕਤ ਜਦੋਂ ਜ਼ਹਿਰੀਲੀ ਤੇ ਕੁਰੱਖਤ ਸਿਆਸਤ ਦਾ ਹਨੇਰ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਸੂਚਨਾ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਬੋਝ ਨੇ ਹਰ ਸ਼ੈਅ ਉਲਟ ਪੁਲਟ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਤਾਂ ਅਜਿਹੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਜੋੜੋ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਸਾਰ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਸੌਖਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਪਾਰਟੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪੇਗੰਡਾ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਇਸ ਨੂੰ ਨਿੰਦ ਸਕਦੀ ਹੈ ਤੇ ਮੌਜੂ ਖਿੱਚ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਫ਼ਵਾਹਾਂ ਉਡਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਮਸਲਨ, ਇਹ ਕਿ ਯਾਤਰਾ ਦੌਰਾਨ ਰਾਹੁਲ ਗਾਂਧੀ ਵੱਲੋਂ ਪਹਿਨੀ ਟੀ-ਸ਼ਰਟ ਦੀ ਕੀਮਤ ਕਿੰਨੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ, ਜਾਂ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਸੌਂਦੇ ਤੇ ਆਰਾਮ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਸ ਕੰਟੇਨਰ ਵਿਚ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਹਨ। ਸਿਮ੍ਰਤੀ ਇਰਾਨੀ ਅਤੇ ਸੰਬਿਤ ਪਾਤਰਾ ਕੰਨਿਆਕੁਮਾਰੀ ਤੋਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੱਕ ਆਰੰਭੀ ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਕਦਰ ਘਟਾਉਣ ਲਈ ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੀ ਝੂਠੀ ਤੇ ਭੜਕਾਊ ਬਿਆਨ ਦਾਗ਼ਦੇ ਰਹਿਣਗੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੁਝ ਆਲੋਚਕ ਤੇ ਸਿਆਸੀ ਸਮੀਖਿਅਕ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਯਾਤਰਾ ਨੂੰ ਨਫ਼ੇ ਨੁਕਸਾਨ ਦੇ ਤਰਾਜ਼ੂ ’ਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਹੀ ਤੋਲਦੇ ਹਨ, ਭਾਵ, ਮੋਦੀ ਦੇ ਵਡੇਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਜਾਂ ਅਮਿਤ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਅਸ਼ਵਮੇਧ ਚੋਣ ਜਿਤਾਊ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ ਕੀ ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਨਾਲ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਚੁਣਾਵੀ ਲਾਭ ਹੋ ਸਕੇਗਾ।
      ਫਿਰ ਵੀ ਇਸ ਸ਼ੋਰ ਸ਼ਰਾਬੇ ਦੌਰਾਨ ਇਸ 3570 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਲੰਮੀ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਮਹੱਤਵ, ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਵਾਦ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਆਪਣੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੁਰਨ ਦੇ ਸੁਹਜ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਸਮੁੱਚੇ ਮਨੁੱਖੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੌਰਾਨ ਸੈਲਾਨੀ, ਯਾਤਰੀ, ਸੰਤ, ਫ਼ਕੀਰ ਤੇ ਆਮ ਆਦਮੀ ਪੈਦਲ ਤੁਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਸਾਡਾ ਆਪਣਾ ਸਿਆਸੀ ਇਤਿਹਾਸ ਗਵਾਹ ਹੈ ਕਿ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਪੈਦਲ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ। ਇਹ ਅਮੀਰਾਂ ਤੇ ਡਾਢਿਆਂ ਦੀ ਉਸ ਚਾਲ ਢਾਲ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁੱਲ ਵੱਖਰਾ ਅਮਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਹ ਲੋਕ ਮੇਰੇ ਜਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ‘ਭਿੱਟੇ’ ਜਾਣ ਤੋਂ ਗੁਰੇਜ਼ ਹੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਕਸਰ ਚਾਰਟਰਡ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਸਵਾਰੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਵਿਧਾਇਕ, ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ ਤੇ ਮੰਤਰੀ ਰਾਜਕੀ ਸੱਤਾ ਦੀ ਨੁਮਾਇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਾਰਾਂ ਜਾਂ ਸਰਕਾਰੀ ਗੱਡੀਆਂ ਦੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਵਿਚ ਗੁਜ਼ਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਪੁਲੀਸ ਕਰਮੀ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਸੜਕਾਂ ਤੇ ਪੁਲ ਡੱਕੀਂ ਰੱਖਦੇ ਹਨ।
      ਬਹਰਹਾਲ, ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਤੁਰਨਾ ਸਿਆਸੀ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਤੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਚਕਿਤਸਾਕਾਰੀ ਸਾਬਿਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਅੱਖਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਸਾਡਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਰੋਜ਼ਮੱਰਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਰਾਜ਼ ਸਮਝ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਸੋਚੋ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਮੁੰਬਈ ਵਿਚ ਮੈਰੀਨ ਡ੍ਰਾਈਵ ’ਤੇ ਪੈਦਲ ਤੁਰ ਰਹੇ ਹੋ। ਬਿਨਾ ਸ਼ੱਕ ਤੁਸੀਂ ਅਰਬ ਸਾਗਰ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਦੇਖੋਗੇ, ਤੁਸੀਂ ਭਾਹ ਮਾਰਦੀਆਂ ਮਾਲਾਬਾਰ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਨੂੰ ਨਿਹਾਰੋਗੇ, ਤੁਸੀਂ ਗੋਰਖਪੁਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਭੇਲਪੂਰੀ ਵੇਚਦਾ ਦੇਖਣ ਦਾ ਆਨੰਦ ਲਓਗੇ। ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਕਿੰਨਰ ਨੂੰ ਤਾੜੀ ਵਜਾਉਂਦੇ ਹੋਏ, ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੇ ਹੱਸਦੇ ਹੋਏ ਪਾਓਗੇ। ਤੁਹਾਡੇ ਆਸੇ ਪਾਸੇ ਘੁੰਮਦੇ, ਹੱਸਦੇ, ਰੋਂਦੇ, ਚੁਟਕਲੇ ਸਾਂਝੇ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਾਲਜ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਤੱਕੋਗੇ। ਤੁਸੀਂ ਭਿਖਾਰੀਆਂ ਤੇ ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਤੋਂ ਇਧਰ ਉਧਰ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਨਿਰਾਸੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖੋਗੇ। ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਤੁਸੀਂ ਆਸਾਂ ਤੇ ਸੁਪਨੇ, ਸੰਘਰਸ਼ ਤੇ ਕਸ਼ਟ ਅਤੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਦੌਲਤ ਦੇ ਮਿਨਾਰ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਜ਼ਿੰਦਾ ਰਹਿਣ ਲਈ ਜੱਦੋਜਹਿਦ ਦੇਖਦੇ ਹੋ। ਪੈਦਲ ਤੁਰਨ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡਾ ਦੂਜੇ ਲੋਕਾਂ ਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਨਾਲ ਨਾਤਾ ਜੁੜਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਖ਼ੁਦਪ੍ਰਸਤੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਦੇ ਹੋ। ਅਫ਼ਸੋਸ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਤੇ ਨੌਕਰਸ਼ਾਹ ਪੈਦਲ ਤੁਰਨ ਤੋਂ ਗੁਰੇਜ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਡਰੇ ਹੋਏ ਤੇ ਅਲੱਗ ਥਲੱਗ ਰਹਿੰਦੇ ਜੀਵ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਸਿਰਫ ਇਕ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸੱਤਾ ਦਾ ਲੋਭ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਵਖਰੇਵੇਂ ਤੇ ਦੂਰੀਆਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਜੋੜਨ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾਉਂਦੀ ਕਰੁਣਾ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਤੋਂ ਵਿਰਵੇ ਹਨ।
       ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਹੋਸ਼ਮੰਦ ਯਾਤਰਾ ਭਾਵੇਂ ਜਿਸਮਾਨੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਅਧਿਆਤਮਕ, ਇਹ ਆਤਮ ਖੋਜ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵੱਲ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਫਿਰ ਆਚਰਨ ਜਾਂ ਤਹਿਜ਼ੀਬ ਦੀ ਖੋਜ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਵਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਤੋਂ ਪਰਤਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਜਿਹੜੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਉਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਹਾਰੇ ਹੋਏ ਤੇ ਬਸਤੀ ਬਣਾਏ ਮੁਲਕ ਦਾ ਦੁੱਖ ਦਰਦ ਸਮਝਣਾ ਤੇ ਉਸ ਵਿਚ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਤੇ ਸਿਆਸੀ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਚਿਣਗ ਜਗਾਉਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਣਾ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਕ ਵੱਖਰੇ ਮਾਰਗ ਰਾਹੀ ਜਵਾਹਰਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਪੁਰਾਤਨ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀ ਨਵੇਂ ਯੁੱਗ ਨਾਲ ਪਛਾਣ ਕਰਵਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਦਰਅਸਲ, ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਤੋਂ ਵਿਨੋਭਾ ਭਾਵੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਬਾਬਾ ਆਮਟੇ ਤੱਕ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ।
        ਹੁਣ ਰਤਾ ਉਸ ਦੌਰ ਬਾਰੇ ਸੋਚੋ ਜਿਸ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਸਾਡੇ ਦਰਮਿਆਨ ਕੋਈ ਭਾਈਚਾਰਕ ਸਾਂਝ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਜਾਤੀ ਦੀ ਦਰਜਾਬੰਦੀ ਤੇ ਪਿੱਤਰਵਾਦੀ ਹਿੰਸਾ ਨਾਲ ਲੜਨ ਦੇ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਪਾਰਟੀ ਅੰਧ-ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਸਾਡੀਆਂ ਨਸਾਂ ਵਿਚ ਉਤਾਰਨ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਜੋੜਨਾ ਤਾਂ ਕੀ ਸੀ ਸਗੋਂ ਸਾਨੂੰ ਖਾਨਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਕੇ ਸਾਡੀ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਸੁੰਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਘੱਟਗਿਣਤੀਆਂ ਨਾਲ ਦੁਜੈਲਾ ਵਿਹਾਰ ਕਰ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵੰਡ ਕਰਨ ਦਾ ਰਾਹ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਵ-ਉਦਾਰਵਾਦ ਦੇ ਪ੍ਰਵਚਨਾਂ ਨੇ ਗ਼ਰੀਬਾਂ, ਕਿਸਾਨੀ ਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਤਬਕਿਆਂ ਨੂੰ ਹਾਸ਼ੀਏ ’ਤੇ ਧੱਕ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਖਪਤਵਾਦੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਅਤੇ ਮੁੱਠੀ ਭਰ ਅਰਬਾਂਪਤੀਆਂ/ ਕ੍ਰਿਕਟ ਤੇ ਫਿਲਮੀ ਸਿਤਾਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਸਫਲਤਾ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣ ਕੇ ਅਤੇ ਮਾੱਲ, ਮਲਟੀਪਲੈਕਸ ਤੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਰਿਹਾਇਸ਼ੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਨਾਲ ਮੰਤਰ ਮੁਗਧ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੱਡੀ ਆਬਾਦੀ ਝੁੱਗੀਆਂ ਝੌਂਪੜੀਆਂ, ਸਾਫ ਸਫਾਈ ਤੋਂ ਵਿਰਵੀਆਂ ਨੀਵੀਆਂ ਮੱਧ ਵਰਗੀ ਕਾਲੋਨੀਆਂ, ਗਲੀਆਂ ਤੇ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨਾਂ ’ਤੇ ਜਿਊਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੈ। ਇਕ ਲਿਹਾਜ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਬਿਨਾ ਸ਼ੱਕ ਫੱਟੜ ਵੀ ਹੈ ਤੇ ਫੁੱਟਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਵੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿਣ ਵਿਚ ਕੋਈ ਝਿਜਕ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਜੋੜੋ ਯਾਤਰਾ ਨਵੀਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਾਉਂਦੀ ਹੈ।
        ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਰਹੇ ਰਾਹੁਲ ਗਾਂਧੀ ਤੇ ਹੋਰ ਆਗੂ ਜਦੋਂ ਪਿੰਡਾਂ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣਦੇ ਹਨ ਤੇ ਮੈਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਇਕ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੈ। ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਯਾਤਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਹਿਰੂ-ਗਾਂਧੀ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਾਧਿਕਾਰ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਦੇਖਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਪਰ ਇਕ ‘ਜੁਜ਼ਵਕਤੀ ਆਗੂ’ ਦਾ ਲੱਗਿਆ ਧੱਬਾ ਮਿਟਾਉਣ ਲਈ ਮਦਦਗਾਰ ਸਾਬਿਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕਰੁਣਾ, ਪਿਆਰ ਤੇ ਸੁਣਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਵੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨਗੇ। ਮੇਰਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲੇ ਨਾਗਰਿਕ ਸਮਾਜ ਦੇ ਕਾਰਕੁਨ, ਜਨਤਕ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਅਤੇ ਆਮ ਲੋਕ ਸਾਨੂੰ ਉਹ ਚੀਜ਼ ਦੇਣਗੇ ਜਿਸ ਦੀ ਸਾਨੂੰ ਅੱਜ ਘਾਟ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ, ਭਾਵ, ਸਾਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਮੁੜ ਹਾਸਲ ਕਰਨ, ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਉਣ ਅਤੇ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੰਡੇ ਪਏ ਇਸ ਮੁਲਕ ਨੂੰ ਇਕਜੁੱਟ ਕਰਨ ਤੇ ਮੱਲ੍ਹਮ ਲਾਉਣ ਦੀ ਤਾਕਤ। ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਕੋਈ ਚੁਣਾਵੀ ਫਾਇਦਾ ਮਿਲੇ ਜਾਂ ਨਾ ਵੀ ਮਿਲ ਸਕੇ ਤਾਂ ਵੀ ਇਹ ਤਬਦੀਲੀ ਦਾ ਇਕ ਸਬੱਬ ਸਾਬਿਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਡਰ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਣ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
* ਲੇਖਕ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਹੈ।

ਜਿਵੇਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਇਕ ਮੋਹਰੀ ਮੀਡੀਆ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਕਰਵਾਏ ਹਾਲੀਆ ਸਰਵੇ ਵਿਚ ‘ਦੇਸ਼ ਦਾ ਮਿਜ਼ਾਜ’ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਭਰੋਸਾ ਦਿਵਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਕਬੂਲ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਮੋਦੀ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ‘ਬਿਹਤਰੀਨ’ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀਆਂ ’ਤੇ ਛਾਏ ਹੋਏ ਹਨ। ਸੱਚਮੁੱਚ ਅਸੀਂ ਇਸ ਵਕਤ ‘ਮੋਦੀ ਦੇ ਜ਼ਮਾਨੇ’ ਵਿਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਸਰਬ ਵਿਆਪਕ ਮੋਦੀ ਬਤੌਰ ‘ਆਲਮੀ ਆਗੂ’ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਹਨ, ਆਪਣੇ ਖ਼ਾਸ ਨਾਟਕੀ ਅੰਦਾਜ਼ ਨਾਲ ਤਕਰੀਰਾਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਵਾਅਦੇ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਹੋਰ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨਿਗੂਣਾ ਤੇ ਮਹੱਤਵਹੀਣ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹੋਏ, ਸਮੇਤ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀ ਮੰਤਰੀਆਂ ਤੱਕ ਦੇ।
       ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇਕ ਸਵਾਲ ਲਗਾਤਾਰ ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੋਦੀ ਦੇ ਆਮ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਡੇ ਇਸ ਅਕਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਹਾਕਮ ਧਿਰ (ਤੇ ਹਾਂ, ਨਾਲ ਹੀ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਪ੍ਰਚਾਰ ਮਸ਼ੀਨਰੀ) ਕਦੇ ਵੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਹੇਠੀ ਕਰਨ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਦਰ ਘਟਾਉਣ ਤੋਂ ਥੱਕਦੀ-ਅੱਕਦੀ ਨਹੀਂ? ਅਜਿਹਾ ਕਿਉਂ ਹੈ ਕਿ ਕਰਨਾਟਕ ਸਰਕਾਰ ਆਪਣੇ ਮੀਡੀਆ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਵਿਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵਿਚੋਂ ਨਹਿਰੂ ਦਾ ਨਾਂ ਹਟਾਉਣ ਤੱਕ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦੀ ਹੈ? ਜਾਂ ਫਿਰ ਕਹਿ ਲਵੋ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਕਿਉਂ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਹਿੰਦੀ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਚੈਨਲ ਨੂੰ (ਇਕ ਵਾਰੀ ਮੁੜ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦੇ ਰਹੱਸ ਰਾਹੀਂ) ਦਾਅਵਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰਾਸ਼ਟਰ/ਕੌਮ ਵੱਲੋਂ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਮਾੜਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
        ਕੀ ਸਵੈ-ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਵਿਚ ਕੁਝ ਆਪਾ-ਵਿਰੋਧੀ ਹੈ? ਤੁਸੀਂ ਜਿੰਨੇ ਜਿ਼ਆਦਾ ਤਾਕਤਵਰ ਹੁੰਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹੋ, ਓਨਾ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਸੁਰੱਖਿਅਤ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹੋ! ਜਾਂ ਨਹਿਰੂ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਤਾਂ ਅਜਿਹਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਹਾਕਮ ਧਿਰ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਤੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ? ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਚਿਰੋਕਣੀ ‘ਨਹਿਰੂ ਈਰਖਾ’ ਬਾਰੇ ਕੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ?
      ਗੱਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਨਹਿਰੂ ਬਾਰੇ ਤਿੰਨ ਨੁਕਤੇ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਦਿਓ, ਰਾਜਨੇਤਾ ਵਜੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਮਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੌਧਿਕ ਗਹਿਰਾਈ, ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਸਭ ਕਾਸੇ ਤੋਂ ਵਧ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨਿਰਮਾਣ ਦਾ ਕਾਰਜ।
       ਪਹਿਲਾ, ਜਿਵੇਂ ‘ਦਿ ਡਿਸਕਵਰੀ ਆਫ ਇੰਡੀਆ’ (ਭਾਰਤ ਇਕ ਖੋਜ) ਅਤੇ ‘ਐਨ ਆਟੋਬਾਇਓਗ੍ਰਾਫੀ ਐਂਡ ਗਲਿੰਪਸਿਜ਼ ਆਫ਼ ਵਰਲਡ ਹਿਸਟਰੀ’ (ਇਕ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਝਲਕ) ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਸੁਚੇਤ ਪਾਠਕ ਇਹ ਗੱਲ ਜ਼ਰੂਰ ਮੰਨੇਗਾ ਕਿ ਨਹਿਰੂ ਸੱਚਮੁੱਚ ਚਿੰਤਕ-ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਨਸਾਨੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਵਿਕਾਸ - ਗਿਆਨ ਦੇ ਦੌਰ ਤੇ ਸਾਇੰਸ, ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਤੇ ਸਿਆਸਤ ਵਿਚ ਅਹਿਮ ਇਨਕਲਾਬਾਂ ਆਦਿ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਨ ਦੇ ਕਾਬਲ ਬਣਾਇਆ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਸਚਰਜ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੀਆਂ, ਉਹ ਅੱਖਾਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੇ ਵਹਾਅ ਨੂੰ ਦੇਖ, ਮਹਿਸੂਸ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ, ਤੇ ਡੂੰਘੀਆਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਆਧੁਨਿਕਤਾਵਾਦੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਉਹ ‘ਅਤੀਤ ਦੇ ਮੁਰਦਾ ਵਜ਼ਨ’ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆਉਂਦੇ ਨਵੇਂ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਸਨ ਜਿਹੜਾ ‘ਵਿਗਿਆਨਕ ਸੁਭਾਅ’ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਵੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਸੋਝੀ, ਗੌਤਮ ਬੁੱਧ ਦੀ ਖੋਜ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦੀਆਂ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਤੇ ਕਲਾਤਮਕ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਅਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਅੰਤਰ-ਧਾਰਮਿਕ ਚਰਚਾਵਾਂ ਤੇ ਸੰਵਾਦ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਦਾ।
         ਦੂਜਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨਾਲ ਰਚਨਾਤਮਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸੂਖਮ ਅਤੇ ਗੰਭੀਰ ਮੇਲ-ਮਿਲਾਪ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਗਿਆਸੂ ਮਨ ਦੇ ਮੰਥਨ ਨੂੰ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤਾ। ਗਾਂਧੀ ਵੱਲੋਂ ਆਧੁਨਿਕ/‘ਬੇਰਹਿਮ’ ਸੱਭਿਅਤਾ (modern/‘satanic’ civilisation) ਸਬੰਧੀ ਨੈਤਿਕ/ਅਧਿਆਤਮਕ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ‘ਸਵਰਾਜ’ ਦੀ ਜੈਵਿਕ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਨਾਲ ਸਦਭਾਵਨਾ ਭਰੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਾਲੀ ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਇਕ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਵਿਕੇਂਦਰੀਕਰਨ ਆਧਾਰਿਤ ਧਾਰਨਾ ਵਾਸਤੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਲਿਖੀ ਗਈ ਸੰਵਾਦਮਈ ਕਿਤਾਬ ‘ਹਿੰਦ ਸਵਰਾਜ’ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨਾਲ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਆਧੁਨਿਕਤਾਵਾਦੀ ਨਹਿਰੂ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਸਨ ਹੋ ਸਕਦੇ ਪਰ ਤਾਂ ਵੀ ਉਹ ਗਾਂਧੀ ਤੋਂ ਬਚ ਨਹੀਂ ਸਕੇ।
      ਉਧਰ ਗਾਂਧੀ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਸੰਭਵ ਤੌਰ ’ਤੇ ਆਪਣੀ ਪਿਆਰ ਤੇ ਅਹਿੰਸਾ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਗਾਂਧੀ ਵੀ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਪ੍ਰਤੀ ਡੂੰਘੀ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਨਹਿਰੂ ਹੀ ਵੰਡ ਦੇ ਸਦਮੇ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਅਤੇ ‘ਦੋ ਕੌਮਾਂ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ’ ਦੇ ਹਾਮੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਕੀਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਪੇ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਉਤੇ ਮੱਲ੍ਹਮ ਲਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।
      ਤੀਜਾ, ਨਹਿਰੂ ਭਲਾਈ ਰਾਜ ਦੀ ਲੋੜ ਤੇ ਪ੍ਰਸੰਗਿਕਤਾ ਨੂੰ ਹਰਮਨਪਿਆਰੀ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਰਹੇ : ਅਜਿਹੀ ਸਟੇਟ/ਰਿਆਸਤ ਜਿਹੜੀ ਸਮਾਜਿਕ ਪਛੜੇਪਣ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਨਾ-ਬਰਾਬਰੀ ਦੀ ਸ਼ਿੱਦਤ ਘਟਾਉਣ ਵਾਲੇ ਜਨਤਕ ਅਦਾਰਿਆਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਵਚਨਬੱਧ ਹੋਵੇ।
       ਸਾਰੇ ਹੀ ਇਨਸਾਨਾਂ ਵਾਂਗ ਨਹਿਰੂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਮੁਕੰਮਲ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਵੀ ਨਾਦਾਨੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਉਹ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਨਕਲਾਬੀ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ-ਆਰਥਿਕ ਨਾ-ਬਰਾਬਰੀਆਂ ਤੇ ਜਾਤੀਵਾਦੀ/ਪਿਤਾ ਪੁਰਖੀ ਮਰਦ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਵਾਲੀ ਸੋਚ ਦਾ ਖ਼ਾਤਮਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਰਹੇ। ਫਿਰ ਸੰਭਵ ਤੌਰ ’ਤੇ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਦੌਰ ਨੇ ਵੀ ਨਵੀਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਪਾਲਣ ਪੋਸ਼ਣ ਕੀਤਾ, ਜਿਵੇਂ ਪੱਛਮੀ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਅਰਥ-ਸ਼ਾਸਤਰੀ, ਸਾਇੰਸਦਾਨ, ਟੈਕਨੋਕਰੇਟ, ਸਿਵਲ ਅਫਸਰਸ਼ਾਹ ਆਦਿ ਜਿਹੜੇ ਸਰਕਾਰੀ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਨੂੰ ਚਲਾ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨੌਕਰਸ਼ਾਹਾਨਾ ਤਾਕਤ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਪੈਦਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਫਿਰ ਵੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਏ ਵਜੋਂ ਨਵੇਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਵਜੋਂ, ਇਕ ਆਲਮੀ ਆਗੂ ਅਤੇ ਇਸ ਸਭ ਕਾਸੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦੂਰਅੰਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜੋ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕਿਰਦਾਰ ਨਿਭਾਇਆ, ਉਸ ਨੂੰ ਹਰਗਿਜ਼ ਨਕਾਰਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ।
       ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਸਾਂਝੀ ਚੇਤਨਾ ਵਿਚੋਂ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿਟਾ ਦੇਣ ਦੀਆਂ ਜਥੇਬੰਦ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਦਰਅਸਲ, ਹਿੰਦੂਤਵ ਦੇ ਹਾਮੀ ਕਦੇ ਵੀ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਸਟੇਟ/ਰਿਆਸਤ ਦੀ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਵਾਲੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਲਈ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਨਾਲ ਸੌਖੇ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਤਰਕ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਨੂੰ ਹੀ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਜ਼ਹਿਰੀਲਾ ਵਾਤਾਵਰਨ ਹਰਗਿਜ਼ ਵੀ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਤੀਖਣ ਸਮਾਜਿਕ-ਸਿਆਸੀ ਸੋਚ, ਵਿਗਿਆਨਕ ਜਜ਼ਬੇ ਅਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਜਨੂਨ ਨਾਲ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦਾ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਜਿਸ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਲਚਕਤਾ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀਕਰਨ ਨਾਲ ਸੰਜੋਇਆ ਸੀ, ਉਹ ਹਰਗਿਜ਼ ਉਸ ਸੋਚ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਜਿਸ ਲਈ ਆਪਣੀ ਫੁੱਟ-ਪਾਊ ਸੋਚ ਕਾਰਨ ਗੋਲਵਲਕਰ ਤੇ ਸਾਵਰਕਰ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ।
       ਹਾਂ, ਜਦੋਂ ਹਿੰਦੂਤਵ ਦਾ ਠੋਸ ਜਨ-ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਸ਼ੋਰ-ਭਰਪੂਰ ਅਤੇ ਹਿੰਸਕ ਪ੍ਰਗਟਾਵਿਆਂ ਵਜੋਂ ਜ਼ਾਹਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਰਾਹੀਂ ਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਚੱਲਣ ਵਾਲੇ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਚੈਨਲਾਂ ਰਾਹੀਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਗ਼ਲਤ, ਬੌਧਿਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਧੁੰਦਲੇ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਕੰਗਾਲੀ ਵਾਲੇ ਸੁਨੇਹੇ ਨਸ਼ਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਹਰ ਕਾਸੇ ਨੂੰ ਉਲਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬਦਲ ਦੇਣਾ ਜਿ਼ਆਦਾ ਔਖਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।
     ਦਰਅਸਲ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਮੋਦੀ ਨੂੰ ‘ਬਰਾਂਡ’ ਵਜੋਂ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਵੇਚਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਵੀ ਲਗਭਗ ਅਵਤਾਰ ਵਾਂਗ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਸਾਰੀਆਂ ਬਦਲਵੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੋਦੀ ਦੇ ਅਤਿ-ਮਰਦਾਵਾਂ ਦਾਅਵਿਆਂ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਇਹ ‘ਹਾਰਿਆ ਹੋਇਆ’ ਨਹਿਰੂ ਕੌਣ ਹੈ ਜਿਹੜਾ 1962 ਵਿਚ ਚੀਨ ਨੂੰ ਕਰੜਾ ਸਬਕ ਸਿਖਾਉਣ ਵਿਚ ਨਾਕਾਮ ਰਿਹਾ? ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਇਰਾਦੇ ਵਾਲੇ ਤੇ ‘ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ’ ਮੋਦੀ ਜਿਹੜਾ ਅਯੁੱਧਿਆ ਵਿਚ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਮੰਦਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਹੈ, ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਹ ‘ਕੁਲੀਨਵਾਦੀ’ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਨਹਿਰੂ ਕੌਣ ਹੈ? ਫਿਰ ਜਦੋਂ ਕੇਦਾਰਨਾਥ ਵਿਚ ਧਿਆਨ (ਸਮਾਧੀ) ਲਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਮੋਦੀ ਦੀ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਪ੍ਰਾਸਰਤ ਹੋਈ ਤਸਵੀਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦਿਲਕਸ਼ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕੋਈ ਵੇਦਾਂਤ ’ਤੇ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਡੂੰਘੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਦੀ ਖੇਚਲ ਕਿਉਂ ਕਰੇ? ਇਸ ਲਈ ਕੋਈ ਹੈਰਾਨੀ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਿ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਭੰਡਣ ਵਾਲੀ ਸਨਅਤ ਨੇ ਹਾਲੇ ਵਧਣਾ-ਫੁਲਣਾ ਹੈ।
       ਉਂਝ, ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੇ ਚੌਕਸ ਦਰਸ਼ਕ ਜਿਸ ਨੇ ਹਾਲੇ ਬੌਧਿਕਤਾ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਨਾ ਗਵਾਈ ਹੋਵੇ, ਲਈ ਵਧਦੀ ਸਵੈ-ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਮਾਨਸਿਕ ਅਸੁਰੱਖਿਆ ਦੌਰਾਨ ‘ਨਹਿਰੂ ਤੋਂ ਈਰਖਾ’ ਦੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਦੇਖਣਾ ਤੇ ਸਮਝਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਹੀਂ ਹੈ।
* ਲੇਖਕ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਹੈ।

‘ਆਜ਼ਾਦੀ ਕਾ ਮਹੋਤਸਵ’ ਦੇ ਧੂਮ ਧੜੱਕੇ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਆਸੇ ਪਾਸੇ ਅੰਧ-ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦਾ ਜ਼ੋਰ ਹੈ ਤੇ ਹੁਣ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨੇ ‘ਹਰ ਘਰ ਤਿਰੰਗਾ’ ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਦੇ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਅੰਦਰ ਹੋਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਭਰਨ ਦੀ ਚੇਸ਼ਟਾ ਦਿਖਾਈ ਹੈ। ਕੀ ਅਜਿਹੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਕੋਈ ਉਦਾਸ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਜਾਂ ਫਿਰ ਕੀ ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਉਦਾਸ ਹੋਣਾ ਵੀ ਗੁਨਾਹ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਉਦਾਸੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਪਾਵਾਂ, ਇਹ ਗੱਲ ਕਹਿਣਾ ਅਹਿਮ ਹੈ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਸੰਗਰਾਮ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ, ਹੌਸਲੇ ਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀਆਂ ਗਾਥਾਵਾਂ, ਜਾਂ ਸਿਆਸੀ-ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਤੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਮੰਥਨ ਦੇ ਗਹਿ-ਗੱਡਵੇਂ ਸਿਲਸਿਲੇ ਜਾਂ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਬਸਤੀਕਰਨ ਦਾ ਮੂਲ ਅਰਥ ਦਾ ਚੇਤਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਨਿਮਰਤਾ ਤੇ ਸ਼ੁਕਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਦੇ ਬੇਜੋੜ ਜਜ਼ਬਾਤ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।
        ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਜਿਹਾ ਬੌਧਿਕ ਤੇ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤ ਨੌਜਵਾਨ ਜਦੋਂ ਮੌਤ ਦੇ ਖੌਫ਼ ’ਤੇ ਫਤਹਿ ਪਾ ਕੇ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਡਾਇਰੀ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਭਲਾ ਹੋਰ ਕੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰੋਗੇ? ਜਾਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਜਿਹੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਮਾਲਕ ਮੋਹਨਦਾਸ ਕਰਮਚੰਦ ਗਾਂਧੀ ਫਿ਼ਰਕੂ ਅੱਗ ਵਿਚ ਝੁਲਸ ਰਹੇ ਬੰਗਾਲ ਤੇ ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਚੱਕਰ ਲਾ ਕੇ ਪਿਆਰ, ਇਕਸੁਰਤਾ ਅਤੇ ਸੁਲ੍ਹਾ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਫੈਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਝੰਜੋੜੇ ਨਾ ਜਾਓ? ਜਾਂ ਫਿਰ ਕੁਝ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ, ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਆਂ ਤੇ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਦੇ ਸਵਾਲ ’ਤੇ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਅੰਬੇਡਕਰ ਵਿਚਕਾਰ ਬਹਿਸ ਜਾਂ ਇਵੇਂ ਹੀ ਗਾਂਧੀ ਤੇ ਟੈਗੋਰ ਦਰਮਿਆਨ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਤਾ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਨਫ਼ਾਸਤ ਨਾਲ ਲਬਰੇਜ਼ ਖਤੋ-ਕਿਤਾਬਤ ਜਾਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕੀਕਰਨ ਬਾਰੇ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਬਾਰੇ ਜਵਾਹਰਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਦੀਆਂ ਰੂਮਾਨੀ ਤੇ ਦਾਨਿਸ਼ਮੰਦ ਤਸੱਵਰ ਜ਼ਰੀਏ ਕੌਮ ਦੀ ਅਲਖ ਜਗਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਸਭ ਕਾਸੇ ਤੋਂ ਅਭਿੱਜ ਰਹਿ ਸਕੋ?
       ਬਹਰਹਾਲ, ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ 75 ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਮਲਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਚਹੁਤਰਫ਼ਾ ਗਰਕਣ ਵਿਚ ਪਾ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹਿੰਸਕ ਬਣ ਰਹੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪਸਰੀ ਸਿਆਸੀ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਨਿਘਾਰ ਨੂੰ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦੀ ਜਾਦੂਗਰੀ- ਭਾਵ ਵਿਕਾਸ ਦਰ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਕਿਤਾਬ, ਭਾਰਤੀ ਅਰਬਾਂਪਤੀਆਂ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਤਾਕਤ, ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਅੰਦਰ ਬਣੇ ਸਮਾਰਟ ਰਿਹਾਇਸ਼ੀ ਖੇਤਰਾਂ ਦੀ ਚਮਕ ਦਮਕ, ਜਾਂ ਫਿਰ ਸੌਫਟਵੇਅਰ ਇੰਜਨੀਅਰਾਂ ਦੇ ਪਸਾਰ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਢਕਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ।
       ਸਵਾਮੀ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸ੍ਰੀ ਅਰਬਿੰਦੋ ਜਾਂ ਗਾਂਧੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਟੈਗੋਰ ਤੱਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਸੰਗਰਾਮ ਦੌਰਾਨ ਭਾਰਤੀ ਜਨ ਜਾਗ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਅਮਲ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਜੀਵਨ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕਤਾ ਦੀਆਂ ਗੁੱਝੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਦਾ ਵਿਹਾਰਕ ਵੇਦਾਂਤ ਨਿਤਾਣੇ ਤਬਕਿਆਂ ਦੀਆਂ ਅੰਤਰੀਵ ਸਮੱਰਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨ ਤੇ ਸੰਜੋਣ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਤੇ ਕਰੁਣਾ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਕਰਮਯੋਗ ਦੀ ਵਿਧੀ ਰਾਹੀਂ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੁਨਰ ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਸ੍ਰੀ ਅਰਬਿੰਦੋ ਸਾਨੂੰ ਹੋਂਦ ਦੀ ਭੌਤਿਕ, ਦਿਮਾਗ ਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਇਕਜੁੱਟ ਕਰਨ ਦੀ ਧਿਆਨਮਈ ਖੋਜ ਅਤੇ ਉਚੇਰੀ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਉਡਾਣ ਦਾ ਚੇਤਾ ਕਰਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਗਾਂਧੀ ਸੱਚ ਨਾਲ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨ ਅਤੇ ਪਿਆਰ, ਅਹਿੰਸਾ ਤੇ ਯੋਗ ਦੀ ਅੰਤਰ-ਚਕਿਤਸਕ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਇਕਜੁੱਟ ਕਰਨ ਦੀ ਚੇਸ਼ਟਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਤੇ ਟੈਗੋਰ ਦੀ ਸੂਖਮ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਵਾਂ ਤੇ ਕਾਵਿਕ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡਵਾਦ ਸਾਡੀਆਂ ਆਤਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜਗਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪਛਾਣਾਂ ਤੱਕ ਮਹਿਦੂਦ ਕਰਨ ਦੀ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਅਰਥਤਾ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ।
        ਇਸ ਸਮੇਂ ਜਦੋਂ ਧਰਮ ਦੇ ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੇ ਮੂਲਵਾਦੀ ਤੇ ਬਿਪਰਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਸਮਕਾਲੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਤੇ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ’ਤੇ ਹਾਵੀ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਹਰ ਕਿਤੇ ਫੈਲਿਆ ਕੁਚੱਜ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਧਰਮ ਦੀ ਰਾਖੀ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਭੱਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕਵਾਦ, ਹਸਦ ਤੇ ਮਾਰ-ਧਾੜ ਦਾ ਜ਼ੋਰ, ਪੁਜਾਰੀਵਾਦ ਅਤੇ ਅੰਧ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀਆਂ ਦੇ ਗੱਠਜੋੜ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਔਸਤ ਚੇਤਨਾ ਜੀਵਨ ਨਿਸ਼ੇਧਕਾਰੀ ਬਾਇਨਰੀ ਤੱਕ ਸਿਮਟ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈ ਹੈ (ਭਾਵ ਤੁਸੀਂ ਹਿੰਦੂਵਾਦ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੋਖੀਆਂ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਭੰਡ ਕੇ ਅਤੇ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰ ਕੇ ਹੀ ਸਿੱਧ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ)। ਇੰਝ ਸਾਡੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦਾ ਰੌਂਅ ਦੱਸ ਪਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡਾ ਮਾਨਸਿਕ ਤੇ ਨੈਤਿਕ ਗਿਰਾਵਟ ਕਿਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਜਾ ਪੁੱਜੀ ਹੈ।
        ਤੇ ਇਹ ਗਿਰਾਵਟ ਇਕ ਹੋਰ ਕਿਸਮ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨਾਲ ਗਹਿਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਲੋਕਰਾਜੀ ਮਿਜ਼ਾਜ ਦੇ ਮੂਲ ਆਧਾਰਾਂ-ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਬਹੁਵਾਦ ਪ੍ਰਤੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲਤਾ, ਬਹਿਸ-ਮੁਬਾਹਿਸੇ ਅਤੇ ਸੰਵਾਦ ਦੇ ਸਲੀਕੇ ਅਤੇ ਜਨਤਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਚੱਜ ਆਚਾਰ ਖੁਰਦੇ ਜਾਣ ਦੇ ਨਿਰੰਤਰ ਸਿਲਸਿਲੇ। ਜ਼ਰਾ ਸੋਚੋ ਕਿ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਕੀ ਸਿੱਖਿਆ ਸੀ- ਸਵਰਾਜ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ, ਸਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਜਾਂ ਦਾਬੇ ਦੀਆਂ ਜ਼ੰਜੀਰਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰ ਜੱਦੋਜਹਿਦ। ਉਂਝ, ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਅਸੀਂ ਖ਼ੁਦਪ੍ਰਸਤੀ ਦਾ ਮਹਿਮਾ ਮੰਡਨ ਅਤੇ ਸੱਤਾਵਾਦ ਦੀ ਪੂਜਾ ਦਾ ਤਾਂਡਵ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹਾਂ ਤੇ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਿਆਸੀ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਖਿ਼ਲਾਫ਼ ਐੱਫਆਈਆਰਜ਼ ਦੇ ਹੜ੍ਹ, ਦੇਸ਼ਧ੍ਰੋਹ ਦੇ ਕੇਸਾਂ, ਆਪਹੁਦਰੀਆਂ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਜਾਸੂਸੀ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿਚ ਘਿਰੇ ਹੋਏ ਪਾ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਇਹ ਵੀ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹਾਂ ਕਿ ਬਹਿਸ ਤੇ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਦਾ ਪੱਧਰ ਗੁਆਚ ਗਿਆ ਹੈ। ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਚੈਨਲਾਂ ’ਤੇ ਪ੍ਰਾਈਮ ਟਾਈਮ ਬਹਿਸਾਂ (ਕੁਝ ਕੁ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ) ਦਾ ਪ੍ਰਾਪੇਗੰਡਾ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਨਾਲੋਂ ਨਿਖੇੜਾ ਕਰਨਾ ਔਖਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਤੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਦੇ ਸੰਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਅਮੁੱਕ ਸੈਲਾਬ ਨੇ ਇਸ ਜ਼ਹਿਰੀਲੀ ਜ਼ਹਿਨੀਅਤ ਨੂੰ ਹੋਰ ਗੰਧਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਿ ਜਨਤਕ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਚੱਜ ਆਚਾਰ ਦੇ ਅਸੂਲ ਛਾਈਂ ਮਾਈਂ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਬੌਧਿਕਤਾ ਵਿਰੋਧੀ ਅਜਿਹਾ ਮਾਹੌਲ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਨਿਰੰਕੁਸ਼ ਸੋਚ ਲਈ ਸਾਜ਼ਗਾਰ ਸਿੱਧ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ।
        ਸਿਤਮਜ਼ਰੀਫ਼ੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਜਿੱਥੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਵਿਰੋਧੀ ਧਿਰ ਆਪਣੀ ਸਾਰਥਿਕਤਾ ਗੁਆ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਉੱਥੇ ਮੁੱਖਧਾਰਾ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਵਿਚ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਗਾਂਧੀਵਾਦੀਆਂ ਤੇ ਖ਼ਰੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀਆਂ ਵਿਚ ਉੱਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਧਨ ਦੀ ਹਵਸ, ਸੱਤਾ ਦਾ ਖ਼ਬਤ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੀ ਮੌਤ, ਬਾਹੂਬਲ ਅਤੇ ਦਲਬਦਲੀ ਦਾ ਚਲਣ ਸਾਡੀ ਹਰ ਰੰਗ ਦੀ ਸਿਆਸੀ ਜਮਾਤ ਦੀ ਪਛਾਣ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੌਜੂਦਾ ਚੁਣਾਵੀ ਸਿਆਸਤ ਤੋਂ ਕੋਈ ਉਮੀਦ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦੀ ਫ਼ਿਤਰਤ ਹੀ ਅਜਿਹੀ ਹੈ ਕਿ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿਸਟਮ ਤੋਂ ਲਾਂਭੇ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ।
     ਆਜ਼ਾਦੀ ਕਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹਾਉਤਸਵ ਦੇ ਧੂਮ ਧੜੱਕੇ ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ‘ਮਸੀਹੇ’ ਦੇ ਹਉਮੈ ਨੂੰ ਹੋਰ ਪੱਠੇ ਪਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਤੇ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਦਰਸ਼ਨੀ ਦੇਸ਼ਭਗਤੀ ਸਾਹਮਣੇ ਉਦਾਸ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਕੌਣ ਸੁਣਨਾ ਚਾਹੇਗਾ? ਫਿਰ ਵੀ ਜੇ ਅਸੀਂ ਇਸ ਉਦਾਸੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਦਲੇਰੀ ਰੱਖਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਸੰਗਰਾਮ ਵਿੱਢਣਾ ਪੈਣਾ ਹੈ ਜੋ ਸਿਆਸੀ-ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਨਿਘਾਰ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਸੰਗਰਾਮ ਹੋਵੇਗਾ।
* ਲੇਖਕ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਹੈ।