ਅੰਦਰੂਨੀ ਖਾਲੀਪਣ ਅਤੇ ‘ਰੂਹ’ ਦੀ ਸਨਅਤ - ਅਵੀਜੀਤ ਪਾਠਕ
ਇੰਜ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਝਟਾਪਟੀ ਅਤੇ ਤੁਰਤ-ਫੁਰਤ ਖਪਤਵਾਦ ਦੇ ਕਿਸੇ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਜੀਅ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਮਕਡੋਨਲਡ ਦਾ ਬਰਗਰ ਹੋਵੇ, ਸਟਾਰਬੱਕ ਕੌਫ਼ੀ ਦਾ ਕੱਪ ਹੋਵੇ, ਟਵਿੱਟਰ ਦਾ ਕੋਈ ਸੁਨੇਹਾ ਜਾਂ ਫਿਰ ਯੂਟਿਊਬ ’ਤੇ ਕੋਈ ਸਿਆਸੀ ਵਿਅੰਗ- ਹਰ ਇਕ ਚੀਜ਼ ਇੰਨੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਉਪਜ ਤੇ ਸੜ੍ਹਾਕੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਕਿਆਸ ਲਾਉਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ। ਜਿਣਸਾਂ, ਸੰਕੇਤਕ ਵਸਤਾਂ, ਫੇਸਬੁੱਕ/ਇੰਸਟਾਗ੍ਰਾਮ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਤੇ ਸੰਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਵਹਾਓ ਇੰਨੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਬਦਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੀ ਇਹ ਕਿੱਥੇ ਜਾ ਕੇ ਮੁੱਕੇਗਾ। ਇੰਜ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਿਰਫ਼ ਦੌੜ ਰਹੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ‘ਉਤੇਜਕ’ ਤੇ ‘ਨਵੀਂ’ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਭੁੱਖੇ ਹਾਂ। ਵੇਖੋ ਕਿੰਜ ਤੁਰਤ-ਫੁਰਤ ਖਪਤਵਾਦ ਦੇ ਇਸ ਯੁੱਗ ਨੇ ਧਾਰਮਿਕਤਾ/ਅਧਿਆਤਮਵਾਦ ਨੂੰ ਵੀ ਇਕ ਵਸਤ ਵਿਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਸਾਹ ਦੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਕਿਸੇ ਫੈਂਸੀ ਆਸ਼ਰਮ ਦੀ ਫੇਰੀ ’ਤੇ ਜਾਂਦਿਆਂ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ’ਤੇ ਕੁਝ ਪਲਾਂ ਦੀ ਉਡੀਕ ਦੌਰਾਨ ਪੜ੍ਹਨ ਨੂੰ ਮਿਲੀ ਓਸ਼ੋ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਲਾਲਸਾਮਈ ਤੇ ਗਤੀਮਾਨ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਨੇ ‘ਵਿਕਲਪਾਂ’ ਨੂੰ ਵੀ ਖਪਤਯੋਗ ਵਸਤ ਦਾ ਰੂਪ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਮੀਡੀਆ ਤੋਂ ਥੱਕੇ ਟੁੱਟੇ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਤੁਰਤ-ਫੁਰਤ ਜਨ ਜਾਗ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਬੇਹਿਸਾਬ ਪੈਕੇਜਾਂ ਨਾਲ ਯੂਟਿਊਬ ਭਰੀ ਪਈ ਹੈ : ਜ਼ੈੱਨ ਬੁੱਧਿਜ਼ਮ : ਦਿ ਈਜ਼ੀਐਸਟ ਸਪਿਰਚੁਅਲ ਪਾਥ ਆਨ ਅਰਥ, ‘2 ਮਿਨਟਸ ਟੂ ਹੀਲ ਯੋਅਰ ਅਪਸੈੱਟ ਮਾਈਂਡ’ ਜਾਂ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਕਿ ‘ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਇਹ ਇਕ ਕੰਮ ਕਰੋਗੇ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ’ਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਅਪਾਰ ਕਿਰਪਾ ਵਰ੍ਹੇਗੀ।’
ਵਧ ਫੁੱਲ ਰਹੀ ਇਸ ਆਤਮਿਕ ਸਨਅਤ ਬਾਰੇ ਕੀ ਲੱਖਣ ਲਾਇਆ ਜਾਵੇ? ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਲਈ ਬੇਹੱਦ ਰੁੱਝੀ ਹੋਈ ਤੇ ਦਬਾਅ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਪ੍ਰੋਫੈਸ਼ਨਲ ਲੋਕਾਂ ਜਾਂ ਫਿਰ ਫਿਲਮ ਸਟਾਰਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਕ੍ਰਿਕਟ ਦੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਹਸਤੀਆਂ ਦੀ ਨਵ-ਉੱਭਰੀ ਲਾਲਸਾਮਈ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਖਾਲੀਪਣ ਦੀ ਗਹਿਰੀ ਸਮਝ ਦਰਕਾਰ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਹਰ ਸਮੇਂ ਆਪਣੀਆਂ ਉੱਚੀਆਂ ਪੁਜ਼ੀਸ਼ਨਾਂ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਦਾ ਤੌਖ਼ਲਾ ਲੱਗਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਲੇਖੇ ਇਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦਾ ਦਵੰਦ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਜਿੰਨੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਫ਼ਲ ਹੁੰਦੇ ਹੋ, ਓਨੇ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੁਸੀਂ ਡਰੇ ਸਹਿਮੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋ। ਤੇ ਇਕ ਸਮੇਂ, ਬੰਦਾ ਇਸ ਤੋਂ ਥੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਅੰਦਰ ਵਿਅਰਥਤਾ ਦਾ ਭਾਵ ਭਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤਾਂ ਵੀ, ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੱਕ-ਥੱਕ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਮਾਜੀ ਡਾਰਵਿਨਵਾਦ ਦੇ ਇਸ ਅਤਿ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੀ ਖੇਡ ਤੋਂ ਬਚਣ ਦਾ ਕੋਈ ਰਾਹ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਦੇਖੋ ਕਿਵੇਂ ਉਤਪਾਦਕਤਾ, ਅਨੰਤ ਵਿਕਾਸ ਤੇ ਬੇਤਹਾਸ਼ਾ ਖਪਤਵਾਦ ਦੇ ਜਨੂੰਨੀ ਟੈਕਨੋ-ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਨੇ ਸਾਡੇ ’ਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰਿਆਂ ਲਈ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਨਾਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਜਿਊਣ ਦੇ ਲਾਇਕ ਨਹੀਂ ਛੱਡਿਆ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਘੜੀ ਦੀਆਂ ਸੂਈਆਂ ਨਾਲ ਘੰਟਿਆਂ, ਮਿੰਟਾਂ ਤੇ ਸਕਿੰਟਾਂ ਵਿਚ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਮਾਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਅਸੀਂ ਇਸ ਦਾ ਇਕ ਇਕ ਪਲ ਉਤਪਾਦਕ ਮੰਤਵਾਂ ਲਈ ਵਰਤਣ ਦੇ ਆਦੀ ਹੋ ਗਏ ਹਾਂ। ਸਮਾਂ-ਸਾਰਣੀ ਦੀ ਕਰੜਾਈ ਸਾਨੂੰ ਬੇਚੈਨ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਕੋਈ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਹਰ ਵੇਲੇ ਕਾਹਲੀ ’ਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਦਰਅਸਲ, ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ‘ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ’ ਨਾ ਦਿਸੋਂ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਅਸਫ਼ਲ ਮੰਨ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਮੇਂ ਦੀ ਬੱਚਤ ਦੇ ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੇ ਸਾਧਨ ਮਯੱਸਰ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਿਸੇ ਮਲੂਕ ਜਿਹੇ ਫੁੱਲ ਜਾਂ ਛਿਪਦੀ ਹੋਈ ਸੂਰਜ ਦੀ ਟਿੱਕੀ ਨੂੰ ਨਿਹਾਰਨ ਜਾਂ ਫਿਰ ਵਾਲਟ ਵਿਟਮੈਨ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਪਾਉਣ ਦੀ ਵੀ ਵਿਹਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਕਿ - ‘ਮੇਰੇ ਲਈ ਖਲਾਅ ਦਾ ਹਰੇਕ ਇੰਚ ਕਰਾਮਾਤ ਹੈ।’ ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਸਵੇਰ ਦੀ ਸੈਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹਰੇਕ ਕੰਮ ਫ਼ਾਇਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਦੇ ਜ਼ਾਵੀਏ ਤੋਂ ਤੋਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (ਮਸਲਨ, ਖ਼ੂਨ ’ਚ ਸ਼ੂਗਰ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਤੇ ਤਣਾਅ ਵਿਚ ਕਿੰਨੀ ਕਮੀ ਆਈ ਹੈ)। ਅਸੀਂ ਸਮੇਂ ਦੇ ਗ਼ੁਲਾਮ ਹੋ ਗਏ ਹਾਂ। ਕੋਈ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਮੁਹੱਬਤ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕਤਾ ਵੀ ਫਾਸਟ ਫੂਡ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਝਟਪਟ ਖਪਤ ਦੀ ਸ਼ੈਅ ਬਣਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।
ਕੁਝ ਪਲ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਇਸ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਨੂੰ ਅਮਨ-ਚੈਨ ਅਤੇ ਆਤਮ ਬੋਧ ਦੀ ਲੋੜ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਂਜ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਸੁੱਖ ਸਹੂਲਤਾਂ ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਾਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਇਸ ਨੂੰ ਆਦਤ ਪੈ ਚੁੱਕੀ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਖਹਿੜਾ ਛੁਡਾਉਣਾ ਸੌਖਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਝਟਾਪਟੀ ਦਾ ਮਿਜਾਜ਼ ਬਦਲਣਾ ਸਹਿਲ ਕੰਮ ਹੈ। ਤੇ ਇੱਥੇ ਹੀ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਕੋਚਾਂ, ਪ੍ਰੇਰਕ ਵਕਤਿਆਂ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੇ ਰੂਹਾਨੀ ਮਸੀਹਿਆਂ ਦੀ ਆਮਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਝਟਪਟ ਨਿਰਵਾਣ ਦੇ ਪੈਕੇਜ ਲੈ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ- ਦੋ ਚਾਰ ਦਿਨ ਦੇ ਆਤਮ ਸੁੱਖ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਫਿਰ ਰੋਬੋਟ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੰਮ ਕਰਨ, ਕਮਾਈ, ਬੱਚਤਾਂ, ਖਪਤ ਅਤੇ ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੇ ਬੀਮੇ ਖਰੀਦਣ ਦੇ ਉਸੇ ਰੂਟੀਨ ’ਤੇ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਦਫ਼ਤਰ ਤੋਂ ਘਰ ਵਾਪਸ ਆਓ, ਚਾਹ-ਕੌਫ਼ੀ ਦਾ ਕੱਪ ਪੀਓ, ਆਪਣਾ ਲੈਪਟੌਪ ਖੋਲ੍ਹੋ, ਪੰਜ ਮਿੰਟ ਬਿਤਾਓ, ਯੂਟਿਊਬ ਦੀ ਕਰਾਮਾਤ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰੋ ਅਤੇ ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਬ੍ਰਹਮਕੁਮਾਰੀ ਸ਼ਿਵਾਨੀ ਦਾ ‘ਹਰ ਸਮੇਂ ਸਹੀ ਸੋਚ ਰੱਖਣ ਲਈ ਦੋ ਕਦਮ’ ਪ੍ਰਵਚਨ ਜਾਂ ਸ਼੍ਰੀ ਸ਼੍ਰੀ ਰਵੀਸ਼ੰਕਰ ਦਾ ‘ਸਵੇਰਸਾਰ 15 ਮਿੰਟ ਦਾ ਧਿਆਨ ਸ਼ਿਵਿਰ’ ਸਰਵਣ ਕਰੋ।
ਬਿਲਕੁਲ, ਆਤਮਿਕ ਨਿਰਵਾਣ ਲਈ 15 ਮਿੰਟ ਬਿਤਾਉਣਾ ਸੌਖਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਫਿਰਤੂ ਬਣਨਾ ਤੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਖਾਲੀਪਣ ਦਾ ਅਸਲ ਸਰੋਤ ਜਿਸ ਨੂੰ ਗੌਤਮ ਬੁੱਧ ਦੁਨਿਆਵੀ ਐਸ਼-ਇਸ਼ਰਤ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਨੂੰ ਤਿਆਗਣਾ ਸਹਿਲ ਹੈ। ਨਵੇਂ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂਆਂ-ਬਾਬਿਆਂ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦੀ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ/ ਹੋਂਦਮਈ/ ਰੂਹਾਨੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਵਿਚ ਕੋਈ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹ ਫ਼ੌਰੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਤੁਹਾਡੀ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਮਿਟਾਉਣ ਲਈ ਕੁਝ ਕੈਪਸੂਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਘੰਟੇ ਕੁ ਭਰ ਲਈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਰਾਹਤ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਵਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਇਹ ਸੈਲੇਬ੍ਰਿਟੀ ਬਾਬੇ ਨਿਰੰਤਰ ਪ੍ਰਵਚਨ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀਆਂ ਕੰਪਨੀਆਂ ਅਣਗਿਣਤ ਵੀਡੀਓਜ਼ ਤਿਆਰ ਕਰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਫੌਰੀ ਖਪਤ ਦੇ ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੇ ਚਕਿਤਸਾ ਨੁਸਖ਼ੇ ਸੁਝਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ‘ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ ਤੇ ਤਣਾਅ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਕਿਵੇਂ ਪਾਈ ਜਾਵੇ’। ਕਦੇ ਕਦਾਈਂ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੋਂ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਦਾ ਹਾਂ : ਕੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਾਬਿਆਂ ਨੇ ਆਪ ਕਦੇ ਚੁੱਪ ਦੀਆਂ ਗਹਿਰਾਈਆਂ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਹ ਚੁੱਪ ਜੋ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੇ ਮੌਤ ਤੋਂ ਪਾਰ ਲੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਉਹ ਚੁੱਪ ਜੋ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਹਰੇਕ ਸ਼ੈਅ ਦੇ ਖਾਲੀਪਣ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ? ਜਾਂ ਫਿਰ ਉਹ ਟੇਪ ਰਿਕਾਰਡਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਗਾਤਾਰ ਬੋਲਦੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ? ਇੰਜ ਲੱਗਦਾ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਹਰ ਸ਼ੈਅ ਬਾਰੇ ਬੋਲਣ ਲਈ ਹੀ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਹਨ- ‘ਨੌਜਵਾਨ ਮੁੰਡੇ ਕੁੜੀਆਂ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦਾ ਆਖਾ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ’; ‘ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੋਚਣ ਤੋਂ ਕਿੰਜ ਬਚੀਏ’, ਜਾਂ ‘ਸਫ਼ਲਤਾ ਦਾ ਇਕ ਆਸਾਨ ਮੰਤਰ’। ਇਹ ਸੂਚੀ ਬਹੁਤ ਲੰਮੀ ਹੈ। ਇਹੀ ਸਭ ਕੁਝ ਤਾਂ ਹੈ ਜੋ ਆਤਮਿਕ ਸਨਅਤ ਕਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਇਹ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਤਿਆਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਝਟਪਟ ਰਾਹਤ ਦੀ ਗਾਰੰਟੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
ਇਸ ਸਭ ਕੁਝ ਦਾ ਸਾਡੀ ਆਤਮਿਕ ਖੋਜ ਤੇ ਚੇਸ਼ਟਾ ਦਾ ਮੁਹਾਂਦਰਾ ਵਿਗਾੜਨ ਦਾ ਬਿਲਕੁਲ ਕੋਈ ਇਰਾਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਨਾ ਹੀ ਮੈਂ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਸਾਰੇ ਵੀਡੀਓਜ਼ ਬੇਕਾਰ ਹਨ। ਮੈਂ ਖ਼ੁਦ ਯੂਟਿਊਬ ’ਤੇ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਐਲਨ ਵਾਟਸ ਜਾਂ ਜਿੱਡੂ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਮੂਰਤੀ ਦੀਆਂ ਵੀਡੀਓਜ਼, ਤਾਓ ਦਾ ‘ਜਲ ਦੀ ਨਿਆਈਂ’ ਪ੍ਰਵਚਨ ਦੇਖਦਾ-ਸੁਣਦਾ ਹਾਂ ਜੋ ਰੂਹ ਦੀਆਂ ਤਰਬਾਂ ਜਗਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਫਿਰ ਵੀ ਚੌਕਸੀ ਵਰਤਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਝਟਾਪਟੀ ਦੇ ਇਸ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਅਤਿ-ਆਧੁਨਿਕ ਖਪਤਕਾਰਾਂ ਲਈ ‘ਆਤਮਿਕ ਪੈਕੇਜਾਂ ਦੀ ਲੋੜੋਂ ਵੱਧ ਪੈਦਾਵਾਰ ਹੋਣ ਨਾਲ ਉਸ ਤਲਾਸ਼ ਨੂੰ ਛੁਟਿਆ ਕੇ ਧਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਰਾਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਨੇ ਸਰਪਲੱਸ ਆਖਣਾ ਸੀ - ਭਾਵ ਉਪਯੋਗਤਾਵਾਦ ਦੇ ਦਿਸਹੱਦਿਆਂ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਤੱਕਣ ਅਤੇ ਅਨੰਤ ਦੇ ਝਲਕਾਰਿਆਂ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨ ਦੀ ਚੇਸ਼ਟਾ।